Op 20 septimber is taalkundige Jarich Hoekstra ferstoarn. Ta syn neitins ha Bouke Slofstra en Henk Wolf in pear stikken út Jarich syn pinne opdold om se hjir nochris wer yn it ljocht te jaan.
Jarich wie in alsidich man. As teoretysk taalkundige is er fierwei it ferneamdst wurden, mar yn syn tiid by de Fryske Akademy foarme er mei Rienk de Haan ek it Taalburo, dat de leksikale útwreiding fan it Frysk as ien fan syn taken hie. Dat wie in taak yn it ramt fan de emansipaasje fan de Fryskpraters. It wie de tiid fan krekt nei de nota Fan geunst nei rjocht, provinsje en gemeenten soenen it Frysk en it Hollânsk tenei gelikens behannelje en dat makke it nedich dat it Frysk in gruttere wurdskat krige yn de domeinen dêr’t it earder amper in funskje hân hie. Dêr wie profesjoneel wurdsjebakkerswurk foar nedich.
Yn it stik Morfologyske tûkelteammen by de leksikale útwreiding fan it Frysk ha de mannen in stikmannich problemen by de kop dêr’t wurdsjebakkers mei tangele binne. Dy brûke nammentlik gauris in pear fêste strategyen om saaklike Hollânske wurden te ferfryskjen. Dat is gauris in goeie strategy, mar it wol ek wolris net en dan moatte se wat oars betinke.
De earste tûkelteam dy’t De Haan en Hoekstra neame, is de oersetting fan it Hollânske wurden dy’t mei it foarheaksel her- begjinne. Wurdsjebakkers meitsje dêr yn it Frysk gauris wer- fan. Faak smyt dat in ûnfertocht Frysk wurd op, faak ek net. Minne formeel-Fryske teksten tille langer fan werheljen, wylst nochris sizze of nochris dwaan fansels de gewoane manier fan sizzen is. Soms wol werom- yn it Frysk better as wer-, bygelyks yn weromfine. En oars as it yn it Hollânsk falt yn it Frysk in twadde foarheaksel yn it Frysk net altyd fuort: heroveren is net weroverje, mar werferoverje; herenigen net werienigje, mar werferienigje.
As twadde tûkelteam ha de mannen by de kop dat Frysktaligen de rigen ende(n) leafst mije. Dat makket dat men wurden lykas leidinggevende, belangstellende, slechthorenden en omwonenden net al te letterlik yn it Frysk oersette kin. Soms hat it Frysk al in geskikte oersetting: in leidinggevende is oars net as in baas of in sjef. Soms is der yn guon rûnten al in neologisme yn gebrûk, lykas nigethawwer foar belangstellende. Soms kin men jin mei in omskriuwing rêde, lykas lju mei minne earen foar slechthorenden. En as algemiene oersetstrategy is it brûken fan -er yn alle gefallen net yn striid mei it Fryske morfologyske systeem, dat omwenners foar omwonenden hat besteansrjocht.
It Hollânsk hat gâns wurden dy’t persoanen oantsjutte en dy’t eins mulwurden binne, mar dan as haadwurd brûkt. Foarbylden binne gewonden, verdachte, aangeklaagde en verzekerde. Yn it Frysk heart it almeast tige ûnnatuerlik as men in mulwurd selsstannich brûke wol, alhelendal as it net op -te of -de einiget. Dan moat er al krekt in ynboargere wurd wêze, oars moat men útwike nei in omskriuwing: gewonden kinne nei in ûngemak slachtoffers neamd wurde, mar past dat net yn ‘e kontekst, dan moat men al útwike nei ferwûne lju.
Om by mulwurden te bliuwen: as dy net op -t(e) of -d(e) einigje, binne se meastal ek net sa goed as eigenskipswurd te brûken. Het gewonnen geld is net letterlik yn it Frysk oer te setten, likemin as de gelopen race of het gebonden boek. Mei in foarheaksel wol is soms al: it ynbûne boek heart sa raar net.
Dan besprekke De Haan en Hoekstra it Hollânske foarheaksel on-. Dat is fansels faak letterlik te ferfryskjen as ûn-. Yn it Frysk kin dat allinne foar mulwurden stean dy’t mei in foarheaksel begjinne. Onontwikkeld is wol as ûnûntwikkele oer te setten, mar ongewenst net as *ûnwinske. Wat wol kin, is om -ge- yn te foegjen (ûngewinske), mar dat meie in protte Frysktaligen net lije, om’t se ge- as ûnfrysk beskôgje.
By eintsjebeslút besprekke De Haan en Hoekstra noch it Hollânske achterheaksel -heid. Dat kin soms ferfryske wurde ta -heid, soms ta -ens en soms wol it ferfryskjen derfan helendal net. Fan gestructureerd kin men yn it Hollânsk maklik gestructureerdheid meitsje, mar strukturearre kin men neat mear achter heakje. Fierder binne wurden op -ens net as linker lid fan in gearstalling of ôflieding te brûken: fan roodheid is wol roodheidsmeting te meitsjen, mar fan readens net *readensmjitting.
Rienk de Haan en Jarich Hoekstra ha moai sjen litten dat men foar it emansipearjen fan in taalmienskip taalkundige kennis ha moat, en omkeard: dat it útwreidzjen fan in wurdskat út emansipearjende reden sels ek wer taalkundige kennis opsmyt.
In eardere en koartere ferzje fan it artikel is yn it Hollânsk yn TABU ferskynd.
Laat een reactie achter