Taal: brug of barrière? Een pleidooi voor gelijke onderwijskansen in het Koninkrijk (12)

‘Taal: Brug of barrière‘ is de titel van een boek van Juana Kibbelaar. Wij hebben toestemming van de auteur deze prikkelende tekst over onderwijstaal in de Benedenwindse eilanden als serie op Neerlandistiek te plaatsen. Het boek kan ook hier worden gedownload.

Onvoldoende Nederlandse taalbeheersing is alarmerend

Het vergt veel oefening om leesvaardig te worden, zelf iets op schrift te kunnen stellen en de benodigde achtergrondkennis te ontwikkelen om allerlei zaken te kunnen interpreteren. Zo moeten technici, monteurs en andere vaklui software (voor wasmachines, airco’s, auto’s enz.) kunnen uitlezen en updaten, printplaten repareren of vervangen, handleidingen kunnen downloaden en begrijpen, tekeningen verwerken. Beveiligers moeten instructies en protocollen kunnen begrijpen en wachtrapporten opstellen. Politiemensen moeten boetes kunnen uitschrijven en instructies opvolgen met betrekking tot wetgeving, veiligheid en handhaving. Verpleegkundigen, apothekersassistenten en ander zorgpersoneel krijgen instructies met betrekking tot patiëntbehandeling, hygiëne, bijsluiters voor medicijnen enz. Keukenpersoneel in zorginstellingen moet dieetvoorschriften kunnen interpreteren. Kantoorpersoneel bij notarissen, banken en verzekeringsmaatschappijen handelt schriftelijke communicatie af over hypotheekaktes, banktransacties, schadeclaims enz. Vrijwel alles waarvoor je moet lezen, gaat op de ABC-eilanden niet in het Papiaments, maar in een andere taal (Nederlands, Engels of Spaans).

Eerder is beschreven hoe onvoldoende Nederlandse taalbeheersing ervoor zorgt dat leerkrachten niet opgewassen zijn tegen de dagelijkse beroepspraktijk. Dat geldt niet alleen voor leerkrachten. Want in vrijwel alle typen voortgezet onderwijs en hogere (beroeps)opleidingen – mbo, hbo, wo – moeten studenten leren zelfstandig informatie tot zich te nemen. In de huidige onderwijsinrichting vervult het Nederlands een prominente rol bij het ontwikkelen van de vereiste (beroeps)kennis en (beroeps)vaardigheden en het bereiken van het veronderstelde werk- en denkniveau. Dat betekent dat in alle (beroeps)opleidingen, over de hele linie, een hoog niveau Nederlands nodig is. De huidige onvoldoende Nederlandse taalbeheersing van Papiamentstalige jongeren is dan ook alarmerend!

Ongelijke ontwikkelingskansen

Op alle drie de eilanden doet zich de merkwaardige situatie voor dat er enkele scholen zijn waar wel vanaf de eerste schooldag het onderwijs Nederlandstalig is. Een kleine groep leerlingen verkrijgt daarmee het privilege tot ontwikkeling, omdat het onderwijs wat zij krijgen veel contacturen biedt in het Nederlands. Voor de meeste leerlingen geldt dit privilege niet. Want het onderwijs dat de overgrote meerderheid krijgt, biedt zeer weinig contacturen in het Nederlands. Voor beide groepen is het Nederlands essentieel voor de verwerving van kennis en vaardigheden, maar er zijn zeer ongelijke kansen om die taal goed te leren. Een eenmaal opgelopen achterstand kunnen de meeste leerlingen niet meer inlopen en dat heeft gevolgen voor de rest van hun leven. Want als je onvoldoende leesvaardig bent, verloopt ook na- en bijscholing moeizaam en kun je moeilijk bijblijven op de arbeidsmarkt. Het leidt tot maatschappelijke verhoudingen waarin een groot deel van de Papiamentstaligen moeilijk aan de bak komt. Bevoorrechte eilandbewoners die wel naar Nederlandstalige (of Engelstalige) scholen zijn gegaan en buitenlanders die wel beschikken over een goede opleiding gaan er met de beste banen vandoor.

Onderwijs zou kunnen bijdragen aan het opheffen van (koloniale) ongelijke maatschappelijke kansen. Echter, het huidige onderwijsbeleid draagt bij aan een toenemende tweedeling in de samenleving: zij die schoolsucces ervaren en zij die dat niet doen. Zij die toegang hebben tot kennis en zij die afhankelijk zijn van anderen om geïnformeerd te worden. Dat wordt van generatie op generatie overgedragen. Want ouders die zelf onvoldoende kennis en vaardigheden hebben, kunnen weinig overdragen. Zij kunnen hun kinderen niet voorlezen, noch met het huiswerk helpen. Papiamentstalige voorleesboeken en andere ontwikkelingsmaterialen zijn er in zeer beperkte mate. De jongere generatie ouders begrijpt het Nederlands zelf niet. De ontsnappingsroute van welgestelde ouders is het particuliere onderwijs, dat de laatste jaren als paddenstoelen uit de grond schiet. Voor wie het kan betalen, zijn de vele bijlesinstituten en huiswerkbegeleiding belangrijke alternatieven om bij te spijkeren waar het onderwijs in tekortschiet. Door de huidige onderwijsinrichting wordt de kloof tussen kansrijk en kansarm steeds groter en neemt deze schrikbarende vormen aan.

Een groot maatschappelijk vraagstuk

De taalkwestie in het onderwijs overstijgt het belang van de individuele burger en is een groot maatschappelijk vraagstuk. De eilanden hebben zeventig jaar geleden met het Statuut meer autonomie verworven. Daarmee is nog niet voldaan aan de principes van een democratische rechtsstaat. Democratie gaat ervanuit dat een kleine groep gekozen wordt om voor de grote groep de belangen te behartigen. Maar wat zou er gebeuren als zowel de grote als de kleine groep daarvoor onvoldoende bagage heeft? Wat als de grote groep onvoldoende kennis en informatie heeft om plannen en beloften van de kleine groep te beoordelen? En wat als de kleine groep onvoldoende is geëquipeerd om maatschappelijke vraagstukken in goede banen te leiden en het algemeen belang te kunnen dienen?

Ook in de publieke sector moet men functioneren op het vereiste werk- en denkniveau. Dat geldt voor parlementariërs, politieke leiders en ministers. Eveneens voor de vele ambtenaren bij de verschillende overheidsdiensten die hen moeten ondersteunen. De eilanden kennen daarnaast allerlei instituties waar een rechtsstaat op drijft: Raad van Advies, SER, Algemene Rekenkamer, Ombudsman. En niet te vergeten de politie, het Openbaar Ministerie, het Hof van Justitie, jeugdzorg, reclassering, gevangeniswezen enz. Hoe moeten al deze instituten functioneren als medewerkers en leidinggevenden niet op het juiste werk- en denkniveau zitten? Hoe moeten al deze mensen hun werk doen, met kennis van zaken, als zij onvoldoende toegang hebben tot kennisbronnen? Simpelweg omdat het onderwijs er onvoldoende voor zorgt dat zij die kennisbronnen begrijpen.

Vrije toegang tot kennis en informatie en recht op ontwikkeling zijn democratische principes en burgerrechten die door onjuiste onderwijstaalkeuzes een groot deel van de bevolking wordt ontzegd. En burgers die onvoldoende zichzelf kunnen informeren, kunnen onvoldoende kritisch meedenken over maatschappelijke vraagstukken of met burgerinitiatieven daaraan bijdragen. Zij kunnen onvoldoende bijdrage leveren aan allerlei maatschappelijke organisaties, inclusief vrijwilligerswerk. Onvoldoende taalbeheersing veroorzaakt problemen bij de eigen kadervorming van de eilanden, leidt tot verzwakking van de bestuurskracht en staat een goede werking van de rechtsstaat en economische groei in de weg. De ontwikkeling van een samenleving waar het onderwijs jaar in jaar uit onvoldoende opbrengt, zal in alle opzichten stagneren.

Met onvoldoende onderwijsrendement valt het hele systeem niet in één keer als een kaartenhuis in elkaar. Nee, het systeem wordt heel langzaam uitgehold en brokkelt af. Steen voor steen, jaar na jaar. Als het zichtbaar wordt, is het eigenlijk al te laat. Of je nu vindt dat het Koninkrijk een goede zaak is of je vindt dat de eilanden maar zo snel mogelijk onafhankelijk moeten worden: op deze manier zullen de ABC-eilanden nooit tot duurzame ontwikkeling komen. De taalkwestie in het onderwijs heeft diepgaande invloed op de belofte van autonomie en zelfbestuur. En dat maakt het een koninkrijksaangelegenheid.