Als aanvang

Aangeschaft annex aanschouwd: alleszins aardige avonturenroman aangaande Afrika-reizigers alsook Afrika-bewoners. Auteur Abish ambieert: alles alfabetisch aangeharkt acceptabel aaneenrijgen  – allereerst alleen A als aanvangsletter aanwendend, Angelsaksisch angehaucht.

Bovenstaande alinea beschrijft Abish’ boek Alphabetical Africa, benevens – belangrijker! – ABN-vertaling Alfabetisch Afrika, behandeld bij Amsterdamse boekenmaker, afgelopen bloeimaand afgeleverd als aanvulling aan boekenmarkt.

Cryptische beginzinnen? Allereerst alleen A-woorden, aansluitend B-woorden als aanvulling, alsook bovendien concies clustertje C-woorden? Akkoord: aardig cryptisch allemaal. Besef, beste aangesprokene: bewust aldus aangepakt.

Wonderlijk woordenspel

Goed, genoeg gespeeld. Ik heb het over Alphabetical Africa van Walter Abish uit 1974, en vooral over de Nederlandse vertaling van dat Engelstalige boek door Guido van de Wiel, die een paar maanden geleden verscheen.

In Alphabetical Africa staat een bijzondere vorm van taalspel centraal. Het boek begint met een hoofdstuk waarin alléén woorden voorkomen die met een A beginnen – zoals “Ages ago, Alex, Allen and Alva arrived at Antibes” (de opening) en nog zo’n 350 woorden meer. In hoofdstuk 2 komen daar woorden bij met een B, in hoofdstuk 3 ook met een C, enzovoort, tot in hoofdstuk 26 alle beginletters gebruikt mogen worden. Bovendien moet het eerste woord van elk hoofdstuk beginnen met die letter die vanaf dat hoofdstuk aan het repertoire wordt toegevoegd: hoofdstuk 2 begint met “Before”, hoofdstuk 3 met “Crossing”, enzovoort. (Datzelfde heb ik in het begin van dit stuk op alineaniveau toegepast.)

En dat is dan nog alleen maar de eerste helft. In de tweede helft – ook 26 hoofdstukken – verdwijnt er per keer juist een toegestane beginletter, tot in het slotstuk alleen nog maar weer de A aan het begin mag staan. En ook de beginwoorden staan in omgekeerd alfabatische volgorde: “Zambia”, “You”, “X”, “When”, “Vanishing”, enzovoort.

Waarom doet iemand dat, zichzelf zulke beperkingen opleggen bij het schrijven? Het meest voor de hand liggende antwoord is: omdat het kan. Het is een hele uitdaging om te proberen een zinnig verhaal te vertellen als je maar een beperkt aantal woorden of letters tot je beschikking hebt. En sommige mensen houden nu eenmaal van zo’n uitdaging. Abish zoekt de grenzen van de taal op: wat voor verhaal kun je nog vertellen als je het overgrote deel van de woorden niet kunt gebruiken?

Duitse D-trein

Het doet onder meer denken aan het roemruchte Opperlandse taal- & letterkunde van Battus (alias Hugo Brandt Corstius). Naast lijsten met palindromen, anagrammen en nog wel meer taalkunsten komen daarin ook teksten voor met vergelijkbare beperkingen. Zoals teksten met alleen maar a’s als klinkers, of met woorden die alleen maar letters bevatten zonder uitsteeksels omhoog of omlaag. Of een woord als operetterepertoire, dat je kunt maken met alleen de bovenste rij letters van je toetsenbord.

Bij Battus valt dit allemaal in de categorie ‘lipogrammen’: woorden of teksten waarin één of meer bepaalde letters bewust zijn weggelaten. Of anders geformuleerd: waarin juist alleen bepaalde letters zijn toegestaan. Een tekst waarin de letter e niet gebruikt mag worden – en alle andere letters wel – heet bijvoorbeeld een e-lipogram (wat zelf juist géén e-lipogram is).

Het boek van Abish begint zoals gezegd met een hoofdstuk met zinnen waarin elk woord met een A begint: “Ages ago, Alex, Allen and Alva arrived at Antibes”. Ook daarvan heeft Battus voorbeelden, zoals “De Duitse D-trein denderde door de donkere Drentse dennenbossen.” Je kunt dit ook alliteratie noemen, omdat zo’n begin-d telkens hetzelfde klinkt. Maar dat gaat niet altijd op: in ‘Celine creëerde chaotische chicklit’ klinken die begin-c’s allemaal anders, net als de e’s in ‘Europese etterbakken eisen eervolle e-bikes.’

Die zin over de Duitse D-trein vond ik als tienjarige, toen ik er voor het eerst mee in aanraking kwam, fascinerend. Hoe was het mogelijk dat iemand een zin kon maken – of zelfs een hele tekst, want er volgen nog ruim driehonderd woorden – die én natuurlijk klinkt, én waarin elk woord met dezelfde letter begint? Die D-zin van Battus loopt als een (D-)trein; je hebt als het ware niet eens door dat er iets bijzonders mee is. En dat maakt het juist extra bijzonder.

Lastige/listige lidwoorden

Nou heeft de D ook wel grote voordelen, onder meer omdat je dan het woord de tot je beschikking hebt: een lidwoord. Het is heel wat moeilijker om, zeker met zelfopgelegde letterrestricties, goedlopende zinnen te maken waarin geen enkel lidwoord voorkomt. (O, wacht …)

En dat is meteen waar je mee te maken krijgt als je – zoals in het eerste hoofdstuk van Alphabetical Africa/Alfabetisch Afrika – alleen A-woorden tot je beschikking hebt. In het Engels kun je nog a of an gebruiken. In de Nederlandse vertaling kan dat niet. Guido van de Wiel kiest ervoor om ofwel het lidwoord maar helemaal weg te laten, of van een enkelvoudig woord een meervoud te maken: “an awesome African army” wordt bijvoorbeeld “aanwassende Afrikaanse armee-eenheden”. Pas in hoofdstuk 5 kan hij een gaan gebruiken.

Een voordeel van het Nederlands is dan weer wel dat in hoofdstuk 4 al het lidwoord de kan aantreden (en in hoofdstuk 8 bovendien het); in het Engels is pas vanaf hoofdstuk 20 het vergelijkbare the bruikbaar. Nou zijn er ook andere manieren om ‘bepaaldheid’ uit te drukken, bijvoorbeeld met een aanwijzend of bezittelijk voornaamwoord. Maar ja, in het Engels beginnen aanwijzende voornaamwoorden ook allemaal met een t (en in het Nederlands met een d). Wel kun je in het Engels vanaf hoofstuk 8 bezittelijke voornaamwoorden gebruiken: his en her; dit geldt in het Nederlands ook voor haar, maar zijn is op zijn beurt pas mogelijk in hoofdstuk 26.

Zo val je als vertaler van de ene mogelijkheid in de andere onmogelijkheid, en omgekeerd.

Kunstig koorddansen

En dat zijn dan nog maar details. De grotere uitdagingen zijn die waar je als vertaler sowieso al mee te maken hebt – een door iemand anders bedacht verhaal omzetten in goedlopend Nederlands – plús de eis dat er dus ook nog eens aan allerlei woordkeuzebeperkingen wordt voldaan.

Wat blijft er over als je een verhaal met zulke bijzondere restricties probeert te vertalen? De allereerste zin luidt in het Engels, zoals gezegd: “Ages ago, Alex, Allen and Alva arrived at Antibes”. Dat is in de Nederlandse versie: “Allang appreciëren Alex, Allen, Alva Antibes als aankomstplek”. Is ergens arriveren hetzelfde als die plek als aankomstplek waarderen? Nee, net niet helemaal, maar het zit natuurlijk wel degelijk in dezelfde hoek.

Het is dansen op het slappe koord – of beter: het elastische koord. Van de Wiel is zich daar uiteraard terdege van bewust, en ook van andere kunstgrepen of noodgrepen die hij moet toepassen: kleine, maar noodzakelijke veranderingen in (de elementen van) het verhaal. In het Engelse hoofdstuk 3 duikt bijvoorbeeld het land Chad op. In het Nederlands is dat Tsjaad, maar die naam zou pas 17 hoofdstukken verderop ‘mogen’ opdraven. Daarom maakt Van de Wiel er Congo van. Uiteindelijk is het precieze land ook weer niet zo heel belangrijk: het is natuurlijk sowieso al fictie, en bovendien is het Afrika dat Abish presenteert ook gedeeltelijk fictief. (Zo zouden er bijvoorbeeld alligators voorkomen – wat in hoofdstuk 1 heel handig uitkomt, maar in werkelijkheid helemaal niet zo is.)

De eis van de beginletter van elk hoofdstuk is, hoewel klein, toch ook pittig. Neem bijvoorbeeld de Y. In het Engels heb je talloze alledaagse woorden met die letter: you, year, yesterday, yawning, maar in het Nederlands? De ‘gewoonste’ zijn bij ons vermoedelijk yoghurt, yoga en YouTube, maar die woorden zijn totaal niet relevant of logisch in het verhaal. “You were unaware of me at first” (in het eerste Y-hoofdstuk) is in de vertaling uiteindelijk geworden: “Yellen hielp niet eens, je merkte me aanvankelijk totaal niet op.” Niet geweldig misschien, maar je moet wat. Yin en yang erbij halen is ook weer wat vergezocht.

Speciale spelletjes

Op een paar plekken in het boek heeft Abish ook nog een paar ‘grapjes’ verstopt, of noem het extra uitdagingen. In het laatste hoofdstuk waarin de S nog gebruikt kan worden, bijvoorbeeld, staat opeens een zin van anderhalve pagina waarin elk woord met een S begint – sterker nog, waarin steeds het woord same opduikt gevolgd door een ander S-woord of S-woordpaar: “Same shit same scenery same suffering saints same soup same spiel same safaris same safeguards same saffron sauce (…)” – en dat gaat een paar honderd woorden zo door. En vanaf “same safaris” staan de woorden die na same staan ook nog bijna helemaal op alfabetische volgorde.

Ga er maar aan staan. Hoe moet je same vertalen met een woord dat ook met een S-begint? Van de Wiel kiest voor saai en saaie. Heel slim, want die enorm lange zin met honderden keren same roept een grote mate van eentonigheid op. “Saaie shit saaie setting saaie smartelijke schijnheiligen saaie soep saai spel saaie sabelgevechten saaie safari’s” – hee, daar heeft Van de Wiel tussen spel en safari’s nog het woord sabelgevechten toegevoegd. Dat heeft te maken met de aflabetische volgorde van de S-woorden waar hij vanaf dat moment mee moet omgaan.

In het allerlaatste hoofdstuk, waarin dus net als in het begin alleen A-woorden toegestaan zijn, haalt Abish zo’n zelfde geintje uit: “Another abbreviation another abdomen another abduction another aberration another abhorrent ass another act” tot en met “another Alva another Alex another Allen another Alfred another Africa another alphabet”. Ook hier is Van de Wiel weer creatief: “Alweer aanbeveling alweer aanbetaling alweer aandacht”. Another betekent immers heel vaak ‘nog een’, en dat lijkt op ‘nog eens’, en dat is weer hetzelfde als ‘alweer’.

Deze herhalende A-zin is overigens ook de slotzin van het boek. De lezer kan weer naar adem happen.

Guitige Guido

Voor Guido van de Wiel is dit overigens niet zijn eerste ‘Opperlandse’ vertaalklus. Hij maakte ook al eens een Nederlandse versie van twee werken van de Franse schrijver Georges Perec: La disparition, waarin geen enkele e voorkomt, en Les revenentes, waarin juist alléén de e als klinker voorkomt. Van de Wiel vertaalde deze boeken als ’t Manco en De wedergekeerden, waarin zijn ongekend grote vertaal- en taalspeltalent duidelijk naar voren komt.

En dat geldt onverminderd ook voor deze ongelooflijk knappe bewerking van Alphabetical Africa.

Creatieve capriolen, bewonderenswaardige bedrevenheid, adembenemende alfabetatletiek.

Walter Abish. Alfabetisch Afrika. Vertaald door Guido van de Wiel. Van Oorschot, 2025. Bestelinformatie bij de uitgever