Welkom bij mijn leesclub! Het schooljaar begint en ik deel graag mijn ideeën over lezen en leesonderwijs. Dit is een aangepaste versie van de lezing die ik hield bij de lancering van lezeninhetvo.nl. Wil je niet alleen geïnspireerd, maar ook goed geïnformeerd worden? Bekijk de website!

Vandaag bespreken we de vraag: Hoe maak je van tieners lezers? Ik ga deze kwestie ontleden vanuit mijn ervaring als leraar Nederlands, maar ook vanuit persoonlijk perspectief. Wie mij kent, weet dat ik een haast evangelische bevlogenheid heb als het gaat om lezen en daar is een reden voor.  

Er is een hele geschiedenis van ons lezen. We gingen van lezen als elite-activiteit naar lezen voor iedereen en dat gaat hand in hand met emancipatie. Maar na een eeuw waarin we de hoogste graad van geletterdheid hadden, gaat het nu hard achteruit.

Overdrijving

Een voorbeeld: mijn opa is geboren in 1910. Toen hij tien jaar was, stopte hij met school omdat de boete van de leerplicht lager was dan wat hij kon verdienen als boerenknecht. Maar als volwassene las hij de Bijbel, de krant en het weekblad ‘de Boerderij’. Wel was hij wantrouwig naar de instituten van geleerden die het beter wisten dan hij met zijn boerenverstand. Dus wat deed hij dan als hij het ergens niet mee eens was? Hij schreef ingezonden brieven over gierputten, paaiende vissen en het dagritme van de mol.

Nu neem ik je mee naar mijn klas, 4 mavo. Mijn leerlingen moesten een onderwerp voor een mondeling betoog kiezen. Een van mijn leerlingen wilde het hebben over ‘lessen over mannen en vrouwen enzo’. Ik dacht dat hij de Lentekriebels bedoelde, dus daar vroeg ik naar. ‘Nee, dat van die bussen. Dan ga je met je klas in een bus ergens heen en dan kom je terug als trans.’

Waar had hij het vandaan? Een filmpje van Thierry Baudet. Ik tref jongvolwassenen met een havo- of vwo-diploma die boos worden om filmpjes van Arjen Lubach, omdat ze het echte nieuws niet volgen en dus niet weten wat een overdrijving is of niet. Ze herkennen satire niet.

Ontwikkeling

Dit is enorm zorgwekkend. Adriaan van Dis zei het een keer bij DWDD: een lezer is weerbaar, die kun je niet zomaar iets wijs maken. Negatief geformuleerd: wie niet leest, is kwetsbaar, niet alleen vatbaar voor praatjes van volksmenners, maar ook kwetsbaar in de maatschappij. We weten dat laaggeletterden twee keer zo vaak onder de armoedegrens leven.

Of een heel klein voorbeeld: ik surveilleer bij een wiskundetoets en een leerling, 2 vwo, vraagt mij wat een eeuw is. Ik heb het antwoord gegeven – ik begrijp toetsstress, maar dit is basiswoordenschat: hoe kan het dat een leerling in 2 vwo dat woord niet kent? Mijn boerenverstand zegt: ze kijken alleen filmpjes, lezen helemaal niet meer buiten school en dat heeft enorme, enórme impact op hun taalniveau. Om kritisch te zijn over bronnen en om überhaupt teksten te begrijpen, heb je kennis nodig. Als je leest, doe je veel kennis op. Als de leescultuur buiten school, die mijn opa nog wel had, verdwenen is, mis je een stuk ontwikkeling.

Rijkdom

Dat tieners minder lezen, dat weten we, die lijn gaat net zo hard omlaag als de PISA-resultaten. Ze zaten in 2013 op 23 minuten, en dat daalde in vijf jaar met 40% naar slechts 14 minuten lezen per dag in 2018 – dat was nog vóór coronatijd en vóór de generatie die met de smartphone in de hand geboren werd. Als ik moet gokken wat nu het gemiddelde is – want er zijn geen recente data, dan ga ik voor onder de tien minuten. Ik schat: acht minuten, en dat is dan nog te danken aan de kleine groep veellezers die het met Booktok en ladingen Young Adult overeind houdt.

Ik zie veel tieners die helemaal niet lezen, op alle niveaus. Hoe trekken we ze terug naar minimaal twintig minuten per dag?

Leesonderwijs is leescultuur, daarmee bedoel ik dus dat het leesonderwijs enorm geholpen wordt als er ook buiten school gelezen wordt en dat het leesniveau achteruitgaat wanneer dat niet gebeurt, maar ik bedoel er nog veel meer mee, namelijk de rijkdom van cultureel kapitaal.

Bakje thee

Toen ik jong was, wist ik precies wat ik later wilde worden. Ik zal jullie niet laten raden. Het was: zendeling, juf en bijbelvertaler. Ik zou op zending gaan naar Papoea Nieuw-Guinea, daar de blijde boodschap verkondigen, een school stichten en lesgeven uit de bijbel die ik naar hun taal zou vertalen. (Wie mijn werk kent, weet dat ik precies dat werk doe, maar dan zonder de bijbel en het koloniale tintje.) Ik ben onder de stolp van de evangelische kerk opgegroeid, een pinkstergemeenschap. Zonder popcultuur, zonder VPRO, zonder hoogopgeleide mensen in mijn omgeving, zonder werkende moeders.

Een mismatch of kloof tussen thuiscultuur en schoolcultuur beperkt vaak het schoolsucces. Socioloog Iliass El Hadioui, bekend van de Transformatieve School onderzoekt die mismatch en geeft leraren bouwstenen om er beter mee om te gaan, namelijk: hoge positieve verwachtingen van docenten ten aanzien van leerlingen en ‘self-efficacy’ van docent en leerling, het vertrouwen in de eigen bekwaamheid. Hij zegt ook: “Blijf vooral gedichten lezen in de klas en stap niet over op rapmuziek. Alle leerlingen hebben er recht op kennis te nemen van de hoge cultuur, maar denk erover na hoe je ze daar krijgt.”

Ik vind dit bij lezen cruciaal. Ik wil van geen énkele leraar nog horen: ‘Het maakt niet uit wat ze lezen, als ze maar lezen.’ Het is het toonbeeld van lage verwachtingen en arm aanbod en dit is dus precies hoe je de kloof in stand houdt. Ik wil in dit verband waarschuwen voor het gebruik van door open AI gegenereerde of zelfs alleen maar gecontroleerde teksten. Die zijn minder rijk, niet authentiek en bieden minder gevarieerd taalgebruik omdat ze de meest gebruikte zinsbouw en synoniemen voorstellen of kiezen ter verbetering van zinnen die creatief, authentiek en gewoon goed zijn. Zo krijgen we teksten die zo slap zijn als een bakje thee met een theezakje dat al tig keer gebruikt is.

In haar broek geplast

Maar goed, ik miste in mijn schooljaren dus wel iets omdat ik ánder cultureel kapitaal had dan mijn klasgenoten. Toch heeft het mijn schoolsucces niet beperkt en inmiddels weet ik waarom. Ten eerste omdat een religieuze cultuur een cultuur van taal en verhaal is. In de evangelische kerk wordt het memoriseren, bestuderen en interpreteren van bijbelteksten aangemoedigd vanaf jonge leeftijd: close reading, zou je kunnen zeggen. Ten tweede omdat er twee ontsnappingen uit de stolp waren: school en de bibliotheek. We keken geen GTST en ik had nog nooit van Youp van ’t Hek gehoord; er was geen geld voor nieuwe boeken. Maar er was geen enkele regel over wat we uit de bibliotheek meenamen, dus ik las álles.

Door te lezen kun je andere culturen ontdekken, culturele verschillen ervaren en overbruggen op een veilige manier. De cultuurkloof is ook kleiner als kinderen van jongs af aan een gemengde peergroup hebben. Niet gek, we weten dat de sociale ontwikkeling voor het puberbrein belangrijker is dan de cognitieve.

Als we dit allemaal weten… dan moeten we cultuur en onderwijs veel sterker met elkaar verbinden. Maar dat doen we niet. Opnieuw een voorbeeld uit de praktijk: toen ik student was, deed ik van alles naast mijn studie. Ik gaf bijles aan een jongen van 15 die in 3 vwo zat in het tweetalig onderwijs. Hij had moeite met tekstbegrip en ik hielp hem, waarvoor de ouders graag wat geld neertelden: schaduwonderwijs. Daarnaast was ik als vrijwilliger actief via de bieb. Ik las voor op een kinderdagverblijf in Overschie-Oost, een wijk die sociaal-economisch gezien het tegenovergestelde was van het bijlesgezin. Ik zal eerlijk zeggen dat ik niet lang vrijwilliger was, ik stopte toen een kind in haar broek geplast had terwijl ze bij mij op schoot zat. Maar we weten dat deze voorleesprojecten nog steeds ontzettend nodig en belangrijk zijn.

Corona-achterstanden

Alleen… waar zijn de voorleescampagnes en leesbevordering en gratis boeken voor tieners? Hoe bereiken we de ouders die geen boeken en bijles inkopen? Hoe bereiken we de tieners zelf?

Nu kun je zeggen dat er allerlei projecten zijn, we hebben een nieuwe website waar je veel kunt vinden en dat is een goed begin, maar er liggen nog veel uitdagingen voor ons.

Ik wil voor elke tiener een drempelloze onvermijdelijke verleiding tot lezen. Ik wil een structurele aanpak. Bibliotheken zijn gratis tot 18 jaar. Maar ik heb examenleerlingen gehad die een boek niet uit konden lezen omdat ze 18 werden. Met je jeugdlidmaatschap mag je gratis online lezen. Maar niet álle boeken. Er zijn projecten voor scholen, challenges, jongerenweken, campagnes, maar die bereiken lang niet iedereen. En ja, het is terecht dat de focus op vmbo ligt, maar inmiddels vallen havo- en vwo-leerlingen ook uit op taalvaardigheid. En welk project je ook doet: de leraar moet er de volgende dag mee verder in de les. Scholen hebben NPO-geld om corona-achterstanden weg te werken. Dat is tijdelijk geld. Dat kan dus alleen naar tijdelijke docenten, als die er al zouden zijn.

100% de moeite

Er is geïnvesteerd in lezen, maar niet in de leraar. Nergens wordt bijgehouden hoeveel leraren Nederlands onbevoegd en onervaren boven hun niveau werken en hoeveel lessen er uitvallen, hoeveel scholen niet eens meer vacatures plaatsen omdat er toch geen sollicitanten komen. Al jaren is er niets veranderd aan de werkdruk, de leraar Nederlands heeft nog steeds hetzelfde plaatje aan taken en lesuren als de gymleraar. Ik heb scholen meegemaakt waar alle leraren lesgaven in klassen waarvoor ze niet of nog maar net bevoegd waren en dus niet ervaren. Ik heb scholen meegemaakt met een verloop van 100%, oftewel: op een aantal van tien leraren Nederlands zijn er in één schooljaar tien wissels geweest, tien keer kwam er een nieuwe collega. Voor de klas 4 mavo die ik net noemde, was ik de derde leraar Nederlands in het schooljaar, hun examenjaar.

Er zijn nieuwe kerndoelen en we zien in hoe noodzakelijk het is dat we volgens die nieuwe lijn geïntegreerd lesgeven, zakelijk en literair lezen samenbrengen, de taalvaardigheden samenbrengen, meer beschouwend met taal en literatuur bezig zijn, het is een goede ontwikkeling. Maar het is een grote uitdaging voor alle leraren. En voor de implementatie door leraren en de ontwikkeling van een nieuwe aanpak is geen tijd of geld gereserveerd.

De schotten tussen cultuur en onderwijs moeten weg, niet alleen omdat leescultuur leesonderwijs is, maar ook beleidsmatig: als er geld gaat naar de cultuurinstellingen voor beter lezen, en geloof me, ik vind dat ieder leesinitiatief en het werk van iedereen hierbij betrokken 100% de moeite en elke cent waard is, dan ben je nog steeds nergens als de leraar Nederlands niet in staat is om daar de volgende dag mee verder te gaan en beter leesonderwijs te ontwikkelen.

Elektronische apparaten

We hebben elkaar ontzettend hard nodig. Ik ga even terug naar die acht minuten per dag, of hoeveel of hoe weinig het er ook zijn: we hebben elkaar ontzettend hard nodig om de leestijd van tieners weer op te krikken. We moeten ermee beginnen om die leestijd weer te gaan monitoren. En ik wil met iedereen twee dingen afspreken: we stoppen niet met onze gezamenlijke acties voor we weer op de twintig minuten zitten. En laten we daarbij geen campagne of project meer starten zonder betrokkenheid van leraren.

Wat kunnen we dan doen, hoe kunnen we tieners meer en beter laten lezen? Mijn zoon zei, toen ik vertelde dat dit de vraag van vandaag is: ‘Gooi alle elektronische apparaten het huis uit.’ Oké. Ik kijk nu naar de zaken waar wij invloed op hebben.

Hoge verwachtingen

Ten eerste moeten we het aanbod verbeteren, want tieners ontdekken nu niet vanzelf de (actuele) boeken en teksten die hen aanspreken. Boeken zijn geen gemene deler in deze leeftijdscategorie: ze praten eerder over series. Sociale media, muziek en series zijn toegankelijker, laagdrempeliger, kosten geen moeite en geld.

Een paar suggesties: geef kinderen van 0 tot 18 elk jaar een goed boek, zodat ze een canon in de kast hebben. Geef alle scholen de krantenbank en leraren in alle vakken een cursus om ermee te werken. Laat lezenvoordelijst.nl zo laagdrempelig en aantrekkelijk zijn als Netflix en Tiktok. Dit is duur, ja, maar weet je wat laaggeletterdheid kost? Ik weet trouwens dat er al gewerkt wordt aan de website Lezen voor de lijst, maar dat moet ook wel, want dat is in jaren niet gebeurd. Zet er structureel mensen op, een goed algoritme, geef doorleestips die een niveau hoger stimuleren, zet er veel meer boeken op en laat leraren meedenken, want nee, Judas van Astrid Holleeder en Gijp horen niet op de lijst.

Ten tweede moeten we het in het onderwijs beter aanpakken. Wij kunnen dat hormoongevoelige puberbrein ook prikkelen, met leesroutines, doelen, complimenten, sociale interactie en de voldoening van diep lezen. Jeroen Dera publiceerde recent over de perceptie van leerlingen over literair lezen. Het literair lezen wordt – ook door niet-lezende leerlingen – wel degelijk gezien als nuttig omdat het bijdraagt aan de algemene leesvaardigheid en omdat het kennis oplevert. Minder overtuigend vinden ze niet-cognitieve doelen als ontspanning en empathie-ontwikkeling of horizonverbreding. Enthousiaste lezers zijn wel positiever over lezen als vorming van sociale of ethische betrokkenheid. Dera’s onderzoek laat ook zien dat docenten de overtuigingskracht van de meeste argumenten voor het lezen van literatuur onderschatten. Hoge verwachtingen zijn juist cruciaal!

Klassikaal

Leerlingen zijn met goede lessen wel degelijk te motiveren voor lezen voor school en dan ontdekken ze vast ook meer vrijetijdslezen. Maar hoe speel je in de klas goed in op die motivatie van leerlingen? Ik noemde al het sociale puberbrein dat zo bezig is zich tot anderen en tot de wereld te leren verhouden. Dit weten we dankzij de onderzoeken naar het puberbrein van Evelien Crone. Hier liggen enorme kansen. Door te praten over wat je leest en denkt stimuleer je de sociale ontwikkeling en persoonsvorming. In de psychologie spreekt men van ervaringsleren: we leren door iets te ervaren – en samen iets met een tekst ervaren, draagt daar ook al aan bij, blijkt uit onderzoek.

Dus: welkom bij de leesclub in de klas, een werkvorm die bij mijn leerlingen erg in de smaak viel. Ik deed dit in vwo 5, maar met de juiste combinatie van boeken en teksten kun je het in elke klas en op elk niveau doen. Je neemt een journalistieke leestekst met een prikkelend onderwerp en leest die klassikaal; vervolgens gaan de leerlingen in kleine clubjes een boekfragment lezen met een vergelijkbaar thema en ze bespreken die met een set vragen. Vier groepjes, vier boeken, dus de leerlingen lezen en bespreken in één club hetzelfde fragment, maar daarna wisselen de clubs uit door klassikaal na te bespreken.

Na afloop willen ze deze boeken lezen, altijd wel een van de vier en vaak het boek uit hun clubje. Ik geloof dat dat komt doordat dat boek bij hen door het samen lezen en bespreken tot leven is gekomen. De ingang via een boeiende journalistieke tekst prikkelt ook veel leerlingen. Je ziet het voorbeeld moord en doodslag, hier vind je een uitgebreidere lijst met nog een paar thema’s en titels en daar kun je zelf ook suggesties toevoegen. Ik verwacht dat we in de nabije toekomst meer suggesties voor thematisch lezen gaan delen, er zijn meer mensen mee bezig! En met dit voorbeeld rond ik af.

We moeten tieners niet onderschatten, maar de ernst van het taalprobleem evenmin. Laten we het leren door te lezen, met hoge verwachtingen, weer onderdeel maken van ons onderwijs en onze cultuur. Laten we leescultuur en leesonderwijs samenbrengen. Laten we die leestijd terugwinnen van het scherm en weer lezers maken van onze tieners. Twintig minuten per dag. Voor elke tiener. Ik reken op jullie.