Wat iedereen moet weten over taal (29)

Talen zijn als jonge sterren. Zoals die laatste steeds meer materie aantrekken, en door de aangetrokken materie zwaarder worden en zo nóg meer materie aantrekken. Een taal is aantrekkelijk als ze veel sprekers heeft: door die taal te leren kun je met veel mensen praten. Maar als de taal om die reden door veel mensen geleerd wordt, wordt ze vanzelf nog steeds aantrekkelijker voor weer nieuwe mensen.

Zo kun je verklaren dat mensen hun dialect voor een standaardtaal verlaten, dat kleinere talen het gaandeweg verliezen voor een grotere. Die grotere is nuttiger, en nut kun je prima kwantificeren in de hoeveelheid sprekers. Zo ontstaat er wat de taalsocioloog Abram de Swaan een ‘wereldtalenstelsel’ heeft genoemd, van een centrale taal waarom minder centrale cirkelen, waarom nog weer een constellatie van kleinere talen cirkelt. En midden in die hele constellatie zit momenteel het Engels.

Het effect doet zich ook voor bij technische standaards, maar daar is het vaak veel sterker. Als er een nieuwe technologie ontstaat, zijn er soms verschillende vormen van die standaards. Een bekend, zij het nogal oud voorbeeld, was de videorecorder. Daar kwamen verschillende bedrijven met verschillende technische standaards voor met namen als VHS en Betamax. Na een tijdje won een van die technologieën en vaagde de anderen weg (voor het zelf werd weggevaagd door digitale technieken).

Noord-Koreanen

Er zijn redenen waarom het bij talen niet zo snel gaat. We investeren veel meer in een taal die we spreken dan in een apparaat: de laatste kun je na een beetje sparen vervangen, de eerste eigenlijk niet. Dat heeft er ook mee te maken dat je met name een moedertaal niet snel meer opgeeft, en dat mensen bovendien een bepaalde emotionele waarde toekennen aan die moedertaal. Toch kan het binnen een paar generaties gebeuren: mensen kunnen bijvoorbeeld en masse overgaan op de grotere taal als ze met hun kinderen praten, zodat deze later meer kansen hebben in de samenleving. Maar dat dan dus alleen doen in de grotere taal.

De wereldtaalpositie van het Engels is historisch gezien een vrij recent fenomeen. Tot in de negentiende eeuw waren Frans en Duits de belangrijkste talen van wetenschap en diplomatie. Het Engels dankt zijn opmars vooral aan twee factoren: het Britse koloniale rijk en, ongeveer bij de ineenstorting daarvan, de gigantische economische en culturele invloed van de Verenigde Staten op de wereld na de Tweede Wereldoorlog.

Vandaag is Engels de voertaal van onder andere wetenschap, internationale politiek, luchtvaart, popmuziek, internet en bedrijfsleven. Naar schatting spreekt ruim een miljard mensen het Engels vloeiend of op redelijk niveau, en nog eens een veelvoud heeft er enige kennis van. Daarmee is het Engels onbetwist de belangrijkste tweede taal ter wereld, en is het bovendien in een historisch ongekende positie: nooit eerder was er een taal die door zoveel mensen, op zoveel plaatsen in de wereld werd gesproken. In een documentaire van Nieuwsuur was onlangs te horen hoe Russische toeristen in Noord-Korea ’thank you’ zeiden tegen de mensen die hen bedienden. Het is niet duidelijk of die Noord-Koreanen hen begrepen, maar duidelijk is dat ook die toeristen het Engels kennelijk de meest voor de hand liggende taalkeuze vonden tegen mensen wiens taal ze niet verstonden.

Afslagen

Dat het historisch allemaal zo nieuw is, maakt het bijzonder lastig voorspellingen te doen. Eerdere wereldtalen (zoals in de westerse wereld het Latijn) verloren gaandeweg heel veel invloed, maar het Latijn was bijvoorbeeld vooral de taal van een geleerde elite. Zou het Engels aan invloed kunnen verliezen nu Amerika zich van de rest van de wereld lijkt af te keren? Het valt niet te zeggen – er zijn op dit moment in ieder geval geen serieuze aanwijzingen voor.

Hoe dan ook is er los van de hierboven benoemde conservatieve krachten die mensen aan hun moedertaal laten hechten, nog een kracht die een totale uniformering van het wereldtalenlandschap tegengaat. Mensen drukken met taalvariatie ook iets van hun identiteit uit. Dat iedereen ooit precies hetzelfde zal spreken, is daarmee minder goed denkbaar.

De vraag is alleen waar de balans precies ligt. Een heleboel identiteit valt ook uit te drukken met een accent dat ook voor buitenstaanders begrijpelijk is. Uit onderzoek in Louisiana, de Amerikaanse staat waar vroeger Frans werd gesproken, bleek dat de jongste generaties, die geen Frans meer spraken, duidelijker Franstalige elementen hadden in hun dialect, dan oudere generaties. Waar de ouderen hun eigenheid uitdrukten door Frans te spreken, deden de jongeren dat met een licht-Frans soort Engels.

Het is best mogelijk dat de hele wereld daarnaar toe gaat, maar dat duurt dan nog wel zeker honderd jaar. Ondertussen kan er van alles gebeuren. De wereld kan vergaan, of kunstmatige intelligentie kan zo goedkoop en betrouwbaar worden dat iedereen alles altijd kan laten vertalen, zodat er helemaal geen reden meer is om welke taal dan ook te leren. Het antwoord op de vraag ‘Wordt het Engels ooit de enige taal ter wereld?’ is dus: we bewegen ons momenteel wel die richting op, maar de weg is nog lang, en wie weet wat voor afslagen hij ineens zal blijken te maken.