Tijdens de koffiepauze komen op het Instituut voor de Nederlandse Taal vaak interessante kwesties langs. Zoals onlangs de vraag waarom we tegenwoordig spreken over Oekraïne en vroeger over de Oekraïne. Dat was een mooie aanleiding om eens wat dieper in de vermeldingen over (de) Oekraïne te duiken. Ukraine In de zeventiende-eeuwse kranten van het Couranten Corpus komt … [Lees meer...] overEtymologica: (De) Oekraïne
Etymologica: Lapjeskat en schildpadkat
Op mijn vorige stukje over de cyperse kat kreeg ik een groot aantal boze ingezonden brieven van lapjeskatten en schildpadkatten, die de aandacht voor de cyperse zwaar overtrokken vonden en erop wezen dat hun vachtpatronen en de benamingen daarvoor veel interessanter zijn. Als goedmakertje zet ik hen ditmaal in het zonnetje. Lapjeskat De benaming lapjeskat voor een … [Lees meer...] overEtymologica: Lapjeskat en schildpadkat
Etymologica: cyperse kat
In de buurtapp verscheen de noodkreet: ‘Onze kater Bob is vermist! Bob is een flinke cyperse kater die gek is op mensen en veel miauwt.’ Iedereen wist direct: we moeten uitkijken naar een zwartbruin-grijsgestreepte kater. Maar waarom noemen we zo’n kater eigenlijk cypers? En hoe lang doen we dat al? Cyprus De eerste vermelding komt uit een klucht van Everard Meyster uit … [Lees meer...] overEtymologica: cyperse kat
Etymologica: Eskimo-ijsjes
Wellicht is het u ontgaan, maar in september van dit jaar heeft de Noord-Koreaanse leider Kim Jong-un het Engelse leenwoord ice cream in de ban gedaan. Jong-un wil het Koreaans namelijk zuiveren van westerse invloed. Woorden als aiseukeurim (ice cream) en haembeogeo (hamburger) moeten van hem worden vervangen door eseukimo respectievelijk dajin-gogi gyeopppang, letterlijk … [Lees meer...] overEtymologica: Eskimo-ijsjes
Had de Statenvertaling invloed op de taal van de 17e-eeuwse kranten?
Lang is gedacht dat de Statenvertaling uit 1637 een belangrijke rol heeft gespeeld bij het ontstaan en de vorming van de Nederlandse standaardtaal, en dat hoor je nog steeds wel beweren, bijvoorbeeld bij het herzieningsproject Statenvertaling 2027. Dat heb ik al eerder weerlegd, maar toen keek ik naar de lange termijn: de meeste spelling- en grammaticakeuzes van de … [Lees meer...] overHad de Statenvertaling invloed op de taal van de 17e-eeuwse kranten?
De middelste zin van… Twee minuten stilte
Burgerlijk ongehoorzaam als ik nu eenmaal ben heb ik niet de middelste zin uit een boek gekozen maar de middelste zin uit de mooiste passage die ik ken. Het gaat om het begin van het hoofdstuk ‘Promoveren necesse est’ uit het boek Twee minuten stilte van Karel van het Reve uit 1959 en daarna diverse malen herdrukt (de rest van het hoofdstuk is overigens ook niet te versmaden!). … [Lees meer...] overDe middelste zin van… Twee minuten stilte
Het taalregister van de oudste Nederlandstalige kranten
Het Couranten Corpus met zeventiende-eeuwse kranten dat dankzij vrijwilligers is gedigitaliseerd, is een taalkundige Fundgrube. De kranten vormden het eerste massamedium, en ze werden veel gelezen. Een intrigerende vraag is of uitgevers in deze periode, net als nu, rekening hielden met hun publiek. Kozen zij voor eenvoudig en begrijpelijk taalgebruik? Op basis van de vele … [Lees meer...] overHet taalregister van de oudste Nederlandstalige kranten
Etymologica: Huisvlijt
Op 13 augustus vergeleek de Volkskrant de campagneposter van PVV-leider Geert Wilders, met een blonde vrouw en een vrouw met hoofddoek, als ‘zijn nieuwste staaltje huisvlijt’. Dat is geen positieve kwalificatie: de meeste mensen zullen net als ik huisvlijt associëren met gemacrameede tafelkleedjes en zelfgekleide asbakken uit de jaren zeventig. Van Dale is overigens milder in … [Lees meer...] overEtymologica: Huisvlijt
Etymologica: vingerbob
Als je een wondje of snee in je vinger hebt, raadt de huisarts je aan een vingerbob te gebruiken: een katoenen rolletje dat je over je vinger kunt afrollen als een condoom, vandaar de synonieme benaming vingercondoom voor vingerbobs van latex. Vingercondooms worden sinds 1988 genoemd in Delpher, maar als medisch hulpmiddel voor intern onderzoek zijn ze onder artsen al sinds in … [Lees meer...] overEtymologica: vingerbob
Hoe goed ken jij je Jiddisch, goochemerd?
In 1969 namen onderzoekers van het Meertens Instituut een gesprek op tussen twee Amsterdamse, Joodse dames, die geboren waren in 1890 respectievelijk 1900 en herinneringen ophaalden aan hun jeugd. De opname werd gemaakt door de bekende taalkundige Jo Daan (vereeuwigd in Het bureau van J. Voskuil). De gespreksleider was A. Poolman, die tijdens het gesprek vertelt dat hij een … [Lees meer...] overHoe goed ken jij je Jiddisch, goochemerd?
De rol van de mens bij kunstmatig-intelligent machinelezen
Als aanvulling op het stuk van Marita Mathijsen ‘Proeven met kunstmatig-intelligente machinelezers’ en de reactie daaronder van Marc van Oostendorp, stip ik graag twee aspecten aan die niet zozeer met de techniek als wel met de menselijke kant van de zaak te maken hebben. Het machinelezen heeft namelijk gevolgen voor de manier waarop een digitaliseringsproject is … [Lees meer...] overDe rol van de mens bij kunstmatig-intelligent machinelezen
Etymologica: sterkhouder
Zelfs iemand zoals ik, die iedere sportbijlage in de kranten mijdt als de pest, kan het niet ontgaan dat er a new kid on the block is in de Nederlandse woordenschat, namelijk sterkhouder. Het kind blijkt trouwens al een puber, want op 28-4-2014 schreef een sportverslaggever in de Volkskrant: “Sterkhouder is een nieuw woord in het land, dat de laatste maanden ineens door … [Lees meer...] overEtymologica: sterkhouder
Verschenen: Onderzoeksrapport ‘Talen in de Lage Landen’
Het onderzoeksrapport ‘Talen in de Lage Landen. Taalhouding, taalkennis en taalgebruik van studenten en docenten in het Nederlandse en Belgische hoger onderwijs’, samengesteld door Nicoline van der Sijs, Reitze Jonkman, Kathy Rys en Wilbert Heeringa, is beschikbaar gekomen als pdf. Het onderzoeksrapport bevat de resultaten van de enquête ‘Talen in de Lage Landen’, die in mei … [Lees meer...] overVerschenen: Onderzoeksrapport ‘Talen in de Lage Landen’
Etymologica: Sibbediksie
Een lezer vroeg me naar de etymologie van het Scheveningse woord sibbediksie ‘gezag, toezicht’: “Ik heb al bij latinisten geïnformeerd, Latijnse en Franse woordenboeken geraadpleegd, zonder resultaat. Sibi dictus? Kunt u dit raadsel oplossen?” Ik ga mijn best doen. Sibbediske Van dit sibbediksie had ik nooit gehoord, maar Scheveningse bronnen vermelden het woord … [Lees meer...] overEtymologica: Sibbediksie
Cor van Bree’s Historische grammatica
Op 18 januari kondigde Cor van Bree in Neerlandistiek het digitale verschijnen van het laatste gedeelte van zijn historische grammatica van het Nederlands aan. Het bleek deze week zijn laatste werk te zijn. Ter ere van hem delen we hier graag alledrie de delen van zijn Leerboek voor de historische grammatica van het Nederlands, ter lering en vermaak van alle neerlandici … [Lees meer...] overCor van Bree’s Historische grammatica
Leve de historische taalkunde!
Ik ben enorm vereerd dat de redacteuren van Neerlandistiek de Wassenbergh penning aan mij hebben toegekend, zeker met zulke illustere voorgangers als Hans Bennis, Michiel van Kempen, Marita Matthijsen en Frank Willaert. Ik zie deze penning niet zozeer als een waardering voor mij persoonlijk, als wel voor mijn vak, de historische taalkunde. Eeuwenlang stond taalkunde gelijk … [Lees meer...] overLeve de historische taalkunde!
Etymologica: Zekerfeest
Regelmatig schrijven lezers mij opgetogen dat ze een nieuw, nog onbeschreven woord ontdekt hebben in een oude tekst. Sceptisch geworden door jarenlange ervaring vraag ik altijd inzage in de oorspronkelijke bron. Meestal blijkt dan dat het gotische schrift of het handschrift verkeerd is gelezen en dat er een bekend, maar door de lezer niet herkend, woord staat. Geen probleem, … [Lees meer...] overEtymologica: Zekerfeest
Woordenboekgebruik
Op 19 december 2024 heb via Neerlandistiek gevraagd of lezers een enquête over hun woordenboekgebruik wilden invullen, en begin januari 2025 is die enquête verder verbreid via Taalpost. In totaal hebben 1424 personen de enquête ingevuld. Bijna 99% van hen antwoordde dat zij informatie over woorden zoeken, en wel op de eerste plaats de betekenis van een woord, op de tweede … [Lees meer...] overWoordenboekgebruik
Etymologica: Klabanus
Een lezer schreef me: “Ik zie dat Van Dale het trefwoord klabanus ‘mannelijk geslachtsdeel’ in oktober 2008 heeft toegevoegd. Waar komt dit woord vandaan?” Een intrigerende vraag. Hieronder mijn antwoord. Iets groots Mijn eerste opwelling was dat klabanus wel een Bargoens woord zou zijn, vergelijkbaar met even welluidende namen als tampeloeres en slamassel. Maar in … [Lees meer...] overEtymologica: Klabanus
Vragenlijst over woordenboekgebruik
Voor een klein nieuw boekje over de Nederlandse woordenschat ben ik benieuwd naar het soort informatie dat u over woorden opzoekt en op welke manier. Om daarachter te komen heb ik een korte vragenlijst opgesteld. Het invullen kost maar enkele minuten. Het is helemaal anoniem: de enige persoonlijke vraag is in welke leeftijdscategorie u valt, om op die manier … [Lees meer...] overVragenlijst over woordenboekgebruik
Etymologica: Jij-bak
In het Nederlands Dagblad van 23 mei 2024 karakteriseerde journalist Gerard Beverdam het huidige extraparlementaire kabinet als een ‘jij-bak-coalitie’, vanwege de manier waarop de fractieleiders op kritische vragen van de Tweede Kamer reageren. En Sander Schimmelpenninck schrijft in De domheid regeert dat politici het debat saboteren door de jij-bak of de fophef. … [Lees meer...] overEtymologica: Jij-bak
Etymologica: mozesmandje
Onlangs vroeg een jonge moeder me of ik haar even het mozesmandje wilde aanreiken. Hoewel ik het woord mozesmandje niet kende, was het niet moeilijk te raden dat ze het rieten babymandje bedoelde. Wie heeft die toepasselijke naam bedacht en sinds wanneer kennen we hem? Mozes Ook de niet-bijbelvaste lezer kent wel het verhaal van Mozes, die door zijn moeder in een rieten … [Lees meer...] overEtymologica: mozesmandje
De twee kanten van het nieuws. Zeventiende-eeuwse kranten in de Republiek en de Spaanse Nederlanden (deel 3)
De ambassadeurs bij het Twaalfjarig Bestand in 1609, uit de Nieuwe Tijdinghen In de vorige twee delen van dit drieluik kwamen formele en kwantitatieve verschillen tussen de noordelijke en zuidelijke kranten aan de orde. Dit laatste deel is gewijd aan kwalitatieve verschillen: hoe versloegen de kranten nieuws dat plaatsvond in het gebied waarmee ze de taal, maar niet de … [Lees meer...] overDe twee kanten van het nieuws. Zeventiende-eeuwse kranten in de Republiek en de Spaanse Nederlanden (deel 3)
Stagiairs welkom bij e-ANS en DAGENTA!
Voor taalkundestudenten is de e-ANS, de elektronische versie van de Algemene Nederlandse Spraakkunst, een onmisbaar gereedschap. Momenteel wordt de e-ANS door het Instituut voor de Nederlandse Taal up-to-date gebracht. Een bijzonder aspect daarbij is het toevoegen van links naar oudere grammaticale werken: voor onderzoekers is het interessant om inzicht te krijgen in de vraag … [Lees meer...] overStagiairs welkom bij e-ANS en DAGENTA!
Van ‘zpel’ tot ‘sich’. Zeventiende-eeuwse kranten in de Republiek en de Spaanse Nederlanden (deel 2)
De oudste kranten in de Republiek en de Spaanse Nederlanden verschillen essentieel van elkaar in opzet, nieuwssoorten en vrijheid van meningsuiting, zo bleek in deel 1. In hoeverre had dat invloed op het taalgebruik? En bestonden er (dialect)verschillen tussen de noordelijke en zuidelijke kranten? Hieronder probeer ik deze vragen met behulp van de computer te … [Lees meer...] overVan ‘zpel’ tot ‘sich’. Zeventiende-eeuwse kranten in de Republiek en de Spaanse Nederlanden (deel 2)
