Zelfs iemand zoals ik, die iedere sportbijlage in de kranten mijdt als de pest, kan het niet ontgaan dat er a new kid on the block is in de Nederlandse woordenschat, namelijk sterkhouder. Het kind blijkt trouwens al een puber, want op 28-4-2014 schreef een sportverslaggever in de Volkskrant: “Sterkhouder is een nieuw woord in het land, dat de laatste maanden ineens door heel veel mensen dagelijks wordt gebruikt. Geen ploeg kan nog zonder sterkhouders, geen enkel voetbalcommentaar. Het is wonderlijk hoe snel een woord uit het niets kan opduiken en zijn plek kan opeisen in het centrum van het voetbaldiscours, zonder dat de gebruikers ervan een spiertje vertrekken.”

Belgisch-Nederlands

De vorige alinea is pijnlijk neerlandocentrisch: het woord sterkhouder is in het Belgisch-Nederlands namelijk allang heel normaal. Pas recent is het echter de grens met Nederland overgestoken. Dat blijkt uit de Woordpeiler, die laat zien hoe vaak het woord sinds het jaar 2000 in het Corpus Hedendaags Nederlands voorkomt, uitgesplitst naar Belgisch-Nederlandse bronnen (rood) en Nederlands-Nederlandse bronnen (blauw). De Woordpeiler toont dat het woord gedurende de hele 21st^e eeuw veelvuldig voorkomt in het Belgisch-Nederlands, terwijl het in het Nederlands-Nederlands inderdaad pas in 2014 zijn intree doet, en pas vanaf 2022 enigszins gesetteld raakt. Daarvoor zijn wellicht de talrijke Belgische voetballers en voetbalcoaches in de Nederlandse Eredivisie verantwoordelijk, denk aan coaches als Harm van Veldhoven, Stijn Vreven, Cartl Hoefkens en René Vandereycken.

In Belgische kranten wordt sterkhouder al genoemd in 1914, maar de betekenis is daar onduidelijk: er is sprake van zogenaamde ‘sterkhouders’ en ‘afrossers’ die betaald worden door stakingsleiders. Vanaf 1928 komt sterkhouder voor in de context van worstelwedstrijden. In 1939 werd zo’n worstelende sterkhouder in de Volksgazetals volgt uitgebeeld:

De journalist van dienst beschrijft in het artikel hoe een beroemde beroepsworstelaar op tournee gaat als zogenaamde “buitenwipper” om de strijd aan te binden met lokale worstelaars. Het beeldende buitenwipper is tegenwoordig synoniem aan wat in het Nederlands-Nederlands een uitsmijter heet, maar lijkt hier erop te duiden dat een outsider de competitie uitschakelt. Lyrisch beschrijft de journalist de heroïsche strijd van “onze Belgische stier” tegen de lokale kampioen, die hij siert met epitheta als “de gewestelijke Hercules”, “de kolos”, “de reus”, “de Golem” en “de Goliath”.

Strongman

In deze worstelaarscontext lijkt sterkhouder te staan voor ‘krachtpatser, sterke man’. Het doet denken aan het Engelse strongman, dat de Oxford English Dictionary (OED) omschrijft als ‘a man who performs feats of physical strength, esp. competitively or as a form of entertainment (as in a circus)’. Of sterkhouder in de Belgische kranten als leenvertaling van het Engels is ontstaan, is niet duidelijk en valt ook niet te bewijzen, al is de betekenisgelijkenis tussen het Engelse en het Vlaamse woord opvallend.

Het leenwoord strongman komt in ieder geval in Belgische kranten niet voor, terwijl het in Nederlandse kranten precies in deze periode voor het eerst opduikt (vanaf 1927), maar dan in de tweede betekenis die de OED van het woord vermeldt, namelijk ‘a dominating man; the man who exercises effective control of an organization; spec. a leader who exercises absolute political power, esp. one who rules by threats, force, or violence’. Zo spreken Nederlandse kranten over “[premier] Azana, de Spaansche strongman”, “generaal Saturdinon Cedillo, ex-minister van landbouw en de ‘strongman’ van San Luis Potosi”, en “kolonel Battista, Cuba’s ‘strong-man’”. Het Engelse woord strongman was dus niet onbekend in de Lage Landen.

Drijvende kracht

In de tweede helft van de twintigste eeuw krijgt sterkhouder in het Belgisch-Nederlands de betekenis ‘drijvende kracht, leider’, en ruimer ‘stabiele factor’, ‘sleutelfiguur’, ‘persoon die het verschil maakt’. Aanvankelijk werd het vooral gebruikt in sport en politiek, maar dat gebruik werd alras verruimd: “hij was een sterkhouder binnen het redactieteam”, “met de nieuwe sterkhouder doet de partij het fors beter in de peilingen”. Bovendien werd het woord in de 21^e eeuw niet langer alleen toegepast op personen, maar ook op zaken: “De bevoorrading was een sterkhouder van het event” of “het toerisme in Limburg is een economische sterkhouder”. In Nederland komt sterkhouder vooralsnog uitsluitend voor als sportterm en heeft het alleen betrekking op personen.

De verschillende Belgisch-Nederlandse betekenissen zullen allemaal afgeleid zijn van een oorspronkelijke, letterlijke betekenis: ‘iemand die iets (een wedstrijdploeg, een organisatie, een vereniging) sterk houdt, die als sterke factor, als sterk element optreedt’. Deze betekenissen lijken niet logisch voort te vloeien uit de oudere ‘krachtpatser’-betekenis. Bovendien vertonen de beschikbare bronnen een fors tijdsgat: de betekenis ‘krachtpatser’ komt op zijn laatst voor in de Tweede Wereldoorlog, terwijl de moderne betekenis ‘drijvende kracht’ voor het eerst wordt genoteerd in de jaren tachtig van de vorige eeuw. Dat hiaat in tijd kán natuurlijk het gevolg zijn van incomplete bronnen, maar het lijkt waarschijnlijker dat sterkhouder tweemaal met verschillende betekenis is gevormd (de eerste keer wellicht onder invloed van het Engelse strongman).

In 2009 nam de Dikke Van Dale sterkhouder op als ‘Belgisch-Nederlands’ woord. Inmiddels is die status terecht geschrapt: momenteel is het woord, in ieder geval als sportterm, Algemeen Nederlands. Ook Nederlandse bloggers viel het op dat sterkhouder als neologisme zijn intree in het Nederlands-Nederlands deed. Zij speculeren over de herkomst van het woord, en zoeken de herkomst in het Engels. Als potentiële bronwoorden noemen ze stronghold ‘bolwerk’ of stakeholder ‘belanghebbende’. Die Engelse woorden passen echter niet bij de betekenis van het Nederlandse sterkhouder. En niet álles wat nieuw is, komt uit het Engels: vlak onze zuiderburen niet uit!