Door Marc van Oostendorp
Eindelijk is het er, las ik gisteren in Onze Taal: een boek over er. Volgens de beschrijving bevat het boek “oefeningen die buitenlanders die Nederlands leren, kunnen helpen het gebruik van er onder de knie te krijgen.”
Ik ontmoette op een feestje vorige week toevallig iemand die dacht dat je in geschreven taal het woord er moest vermijden. Het vervelende was: hij was een afdelingshoofd en hij corrigeerde de geschriften van zijn ondergeschikten, ja, hij beoordeelde hen op het gebruik van dat woord er, dat volgens hem altijd moest worden weggelaten, of vervangen door daar. Iedereen die er schreef was een sukkel.
Waar hij dat idee vandaan had: geen idee.
Misschien dat hij de regel dat je passieve zinnen (er wordt gedanst, op zich al een dubieuze regel) moet vermijden, verkeerd begrepen had, misschien dat hij dacht dat daar de volle en daarom te verkiezen vorm van er was, wie zal het zeggen. De medewerkers van die man zaten er ondertussen maar mee. En ik kreeg het hem op dat feestje niet uit het hoofd gepraat.
Ondertussen is er inderdaad maar een lastig geval. Er is ook geen enkele andere taal die een woord heeft waarvoor dezelfde ingewikkelde regels gelden.
Er kan bijvoorbeeld van alles betekenen. Het kan een loos onderwerp zijn in die vermaledijde passieve zinnen als er wordt gedanst, of een voorlopig onderwerp (er heerst paniek over de langstudeerdersregeling) maar het kan ook bijvoorbeeld een plaatsbepaling zijn (ik kom er nooit) en verder nog de vervanging zijn van het bij een voorzetsel: je zegt niet ik heb nooit over het gehoord maar ik heb er nooit over gehoord.
Als het woordje vooraan in de zin staat, is het alleen onderwerp. In die andere betekenissen kan het daar (er) niet staan:
– Er wordt gedanst.
– Er heerst paniek.
– Er kom ik nooit. [uitgesloten]
– Er heb ik nooit over gehoord. [uitgesloten]
Toen ik meer dan twintig jaar geleden in Tilburg studeerde, had iedereen het over Bech’s probleem, naar een artikel van een zekere Gunnar Bech uit 1952. Dat ging over zinnen zoals de volgende:
– Er wordt over gepraat.
Het probleem is: volgens de bovenstaande redenering is er hier het loze onderwerp van de zin, want het staat vooraan, net als in er wordt over die kwestie gepraat. Maar tegelijkertijd moet het ook bij over horen, en daar die kwestie vervangen. De zin betekent eigenlijk zoveel als:
– Er wordt erover gepraat.
Maar die zin klinkt lang niet zo goed als de vorige; het ene woordje er aan het begin moet dus de functie van de tweede overnemen. Hoe kan dat? Bij mijn weten zijn de geleerden er nog steeds niet goed uit. Maar misschien valt het gedrag van mijn borrelpartner zo te begrijpen: hij dacht dat je zo min mogelijk er‘en in een zin moet gebruiken.
Interessant, brengt me op volgende kwestie: kende ooit een eindredacteur voor wie het woordje 'momenteel' taboe was, wegens totaal overbodig. Redenering: iets is of is niet. Het klopt dat een zin als "Momenteel bestaat er geen consensus" hetzelfde betekent als "Er bestaat geen consensus" ('er', jawel). Maar "momenteel" lijkt toch iets toe te voegen -benadrukt de huidige situatie. Of niet? Ben benieuwd naar het oordeel van een taalkundige, misschien iets voor een volgende column?
Beste Guy, bij jou geldt blijkbaar een taboe op het woordje "ik", haha
Totaal overbodig, vind ik 😉
Behalve in jouw laatste zinnetje dan.
Ik had trouwens in dit kader natuurlijk beter kunnen zeggen
"bij jou geldt ER blijkbaar een taboe…"
Leuk verhaal! Mensen gebruiken heel vaak 'er' waar het soms niet nodig is. Zoals in de laatste reactie van Ingmar, maar die was natuurlijk geheel in stijl met het onderwerp. Ik beoordeel ter plekke of de 'er' noodzakelijk is of weg kan. Taboe is een groot woord. Maar ik denk dat je als tekstschrijver geen taboewoorden moet hebben. Je weet nooit of ze nog van pas komen!
Deze reactie is verwijderd door de auteur.
Guy: Als je het mij vraagt dan zou ik zeggen dat "er is momenteel geen consensus" de mogelijkheid dat er misschien later wel consensus is wat meer open houdt dan "er is geen consensus".
Dag Hans, zo voel ik het toch ook aan. Eindredacteurs en hun stokpaardjes!
De vraag is natuurlijk of er ooit écht overbodige woorden zijn, of niet ieder woord dat je zegt bedoeld of onbdoeld iets bijdraagt aan de betekenis, met andere woorden of er ooit twee zinnen kunnen zijn met verschillende woorden maar dezelfde betekenis. Daar ga ik inderdaad eens over nadenken!
Veel plezier, ben benieuwd naar eventueel tekstresultaat! Om zich tot 'overbodig' te beperken: opvallend dat we gradaties hanteren: 'totaal overbodig', 'écht overbodig'. Je zou verwachten dat die overbodig zijn …
🙂
Ik werk als eindredacteur bij een persbureau. Het vermijden van 'er' is bij ons gebruikelijk, gebruikelijker dan mij als oud-taaladviseur van Onze Taal aanvankelijk lief was. Toch kan ik het verklaren en verdedigen.
De nieuwsberichten die we publiceren beslaan meestal drie, vier of vijf alinea's die elk uit ongeveer zestig woorden beslaan. Het is in dit journalistieke genre zaak om in zo weinig mogelijk woorden zo veel mogelijk informatie over te dragen. Met andere woorden: de informatiedichtheid ligt behoorlijk hoog.
De stelregel is dat al het overbodige wordt geschrapt. Dat geldt voor zinnen (bijv. de tweede zin in 'Het treinverkeer tussen Amsterdam en Utrecht is zondagmiddag enige uren gestremd geweest. […] De storing is inmiddels verholpen.'), maar ook voor kleine woordjes als 'er'.
Onderstaande zinnen zijn allebei correct:
– Een auto reed door de straat.
– Er reed een auto door de straat.
– Volgens de woordvoerder was sprake van een misverstand.
– Volgens de woordvoerder was er sprake van een misverstand.
Hier zullen wij dus bij voorkeur kiezen voor de 'er'-loze variant. Hetzelfde geldt – mutatis mutandis – voor 'om'. Niet omdat het beter is, maar omdat het korter en compacter is.
In gevallen waarin 'er' een andere functie heeft, blijft het uiteraard gewoon staan.
Ik wist niet dat jullie bij die persbureaus zozeer op de vierkante millimeter inkorten. Denk je dat die drie lettertekens ('er'+spatie) echt verschil maken? En dat dit opweegt tegen de relatieve moeilijkheid om zo'n zin dan te begrijpen?
Ik snap de achterliggende redenering niet. Maar in ieder geval gaat dit zoals je zegt niet over 'beter', maar over 'korter'. Dat een zin zonder 'er' korter is, zal niemand ontkennen!
korter zonder 'er' is tenslotte kort 😉
'Er' is bij uitstek een woord dat een zin zoveel lekkerder kan laten lopen. Zonde om dat zonder nadenken te snoeien. Zeker op een website maken die paar millimeters niet meer uit. En als het wel op de mm aankomt, dan kun je die woordvoerder van hierboven natuurlijk nog slimmer inkorten:
– 'Er is sprake van een misverstand', zei de woordvoerder.
– Volgens de woordvoerder was sprake van een misverstand.
– Volgens de woordvoerder was er sprake van een misverstand.
Niet alleen nog korter, maar ook actiever en directer. Fijn!
""Momenteel bestaat er geen consensus" hetzelfde betekent als "Er bestaat geen consensus" ('er', jawel)."
In feite zit dat in de o.t.t. 'bestaat' opgesloten, maar omdat de duur van de toestand er niet uit af te lezen valt, geeft 'momenteel' nuttige extra informatie. De spreker geeft aan, dat hij verwacht, dat er binnenkort wel consensus zal bestaan.