| Van links naar rechts Venus, Mars en Amor. |
“Hoe ziet een levend, bruisend Mars eruit?”, las ik gisteren in Scientias Magazine, en ik struikelde erover. Een slippertje van de eindredacteur, leek me. “Wat is in vredesnaam ‘het Mars’?”, twitterde ik. “Intrigerend: hoe ontstaat zo’n fout? Waarom zegt iemand dat?”
Die vraag maakte een stroom van verrassende reacties los. Meerdere mensen die ik ken als deskundig en/of taalgevoelig antwoordden dat ook zij Mars als onzijdig beschouwden. Zelfs @onzetaal neigde daartoe, al beaamde de anonieme penvoerder dat de planeten volgens hun naslagwerken inderdaad de-woorden waren.
Nu ben ik van jongs af aan geboeid door astronomie en sleepte ik al veel te jong met een boek daarover door het ouderlijk huis: Het oneindige heelal, van Michael Dempsey en Joan Pick. Als iets mijn sterrekundig taalgevoel beïnvloed heeft, moet het dat boek zijn. En net wat ik dacht: de planeten zijn hier de-woorden. Hoofdstukken hebben titels als ‘De geheimzinnige Venus’ en ‘De verafgelegen Neptunus’. Sterker nog, er wordt naar elke planeet verwezen met ‘zij’, zelfs naar die met de krijgshaftige naam Mars, die als symbool nota bene het biologische mannelijkheidsteken heeft: ♂.
Een vertaalfout? Dat lijkt me onwaarschijnlijk, want in het Engels is het juist gebruikelijk naar Mars te verwijzen met een onzijdig voornaamwoord: “Mars and its moons” levert op Google twintig keer zo veel treffers op als “Mars and his moons”; “Mars and her moons” nóg minder. Bij Venus is “her moons” overigens juist wel gebruikelijk.
Kennelijk ervoeren de vertalers van het boek, dat verscheen in 1966, de planeten als de-woorden. En kennelijk geldt dat voor sommige bekwame taalgebruikers nu niet meer. Hoe kan dat?
Hoe langer ik erover nadenk, des te waarschijnlijker lijkt me een suggestie van Miet Ooms (@webredMiet): planeten zijn aardrijkskundige namen geworden, en die zijn in overgrote meerderheid onzijdig. Zo zijn de plaatsjes Mars in Pennsylvania en Venus in Florida onzijdig, dat staat buiten kijf. Alleen, in de jaren zestig ervoer niemand planeten nog als aardrijkskundige verschijnselen. Ze behoorden niet tot het aardrijk, en vormden een categorie apart, in onze beleving en in onze grammatica.
Maar ergens tussen toen en nu zijn de planeten juist wel vertrouwd gebied geworden. We gaan er weliswaar nog niet op vakantie, maar we kennen de landschappen. We kennen het Marsoppervlak van gedetailleerde grondfoto’s. Van andere planeten hebben we alleen luchtfoto’s, maar net zulke afbeeldingen van onze eigen aarde zijn inmiddels óók overbekend. Kortom, we hebben de planeten geestelijk geannexeerd. Het zonnestelsel is onze woonbuurt geworden.
Dat hád ertoe kunnen leiden dat we waren gaan spreken van ‘de Venus’ en ‘de Uranus’, net zoals we ‘de aarde’ zeggen, en ‘de zon’ en ‘de maan’. Maar dat is waarschijnlijk een te drastische stap. In plaats daarvan hebben we de planeten gelijkgesteld aan steden en landen: niet-persoonlijke eigennamen met hoofdletters waarnaar we meestal met onzijdige voornaamwoorden verwijzen (en sommigen onder ons met vrouwelijke – Amsterdam en haar grachten – maar dat geldt als onjuist). In de meeste zinnen die over planeten gaan verandert er niets, dus de grammaticale verschuiving valt niet zo op. Maar af en toe verandert er wel iets, zoals in de zin waar dit stuk mee begon. Deze beperkte verschuiving heeft nog een extra voordeel: het verschil tussen al die klassieke goden enerzijds, zoals de vrouwelijke Venus en de mannelijke Mars, en de planeten anderzijds wordt duidelijker als je die laatste onzijdig maakt.
Kortom, ik zou in Scientias hebben geschreven “een levende, bruisende Mars”. Maar ik weet nu dat daar óók veel mensen over zouden zijn gestruikeld. Die zouden hebben gedacht dat ik een Romeinse god bedoelde. Of zelfs een zwaar bedorven chocoladekleurige suikerreep.
Curieus! De planeten als de-woorden, het klinkt mij echt totaal vreemd in de oren. Een generatieverschil?
Zijn sternamen als Sirius en Alpha Centauri voor jou ook de-woorden?
Je ziet die verschuiving van "de" naar "het" bij planeten, maar ook bij aardrijkskundige namen. "De Congo" is nu "Congo dat vierde dat _het_ 50 jaar onafhankelijk is", "De Oekraïne" is nu "Dit Oekraïne is een van de gastheren" etc. Blijkbaar vallen alle lidwoordloze namen van 'grote betreedbare oppervlakten' tegenwoordig in een natuurlijke categorie van onzijdige zelfstandige naamwoorden.
ik vind zowel 'een levend, bruisend mars' als 'een levende, bruisende mars' raar klinken. ik zou in zo'n geval altijd kiezen voor iets als 'een levende, bruisende planeet'. en ik zou dus nóóit 'het verafgelegen mars' schrijven, maar misschien ook niet zo snel 'de verafgelegen mars'. ook daar liever: 'de verafgelegen planeet mars'. misschien kies ik gevoelsmatig voor die halfslachtige oplossing om het hier geschetste 'probleem' te ontwijken? overigens lijkt het me stug dat 'venus en haar manen' 'gebruikelijk' is; venus heeft geen manen, maar dat terzijde 🙂
Een generatieverschil zou kunnen. Ik ben uit 1965.
Die sternamen zijn voor mij zo vreemd, daar kies ik automatisch de 'halfslachtige' optie die Govert hier beneden bepleit: 'de verre ster Sirius' e.d.
De overeenkomst is opvallend, maar daar is toch volgens mij iets anders aan de hand. Landen zonder lidwoord zijn in het Nederlands onzijdig, automatisch. Maar een lidwoord is wel verplicht als de naam eindigt op een gewoon zelfstandig naamwoord of als de naam een meervoud is: de Sovjet-Unie, het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Arabische Emiraten, de Salomonseilanden, de Bahama's. In dat geval zijn het dus de-woorden of meervouden. Daarnaast zijn er staten die ooit als streken werden beschouwd, en streken kúnnen in het Nederlands een lidwoord hebben: de Veluwe, de Betuwe, maar ook de Kongo (toen nog met K, volgens mij, maar dat is een andere kwestie), de Oekraïne, de Soedan, de Gambia. Als die streken landen worden, verliezen ze hun lidwoord.
Dat Venus geen manen heeft, weerhoudt mensen er natuurlijk niet van om erover te schrijven… 😉 Sterker nog, er staat een foto op Flickr van 'Venus and her moons', althans dat denkt de maker!
Ik had beter 'dampkring' als voorbeeld kunnen nemen. Alleen, nu ik dat alsnog doe, blijkt dat de schrijvers het dan bijna zonder uitzondering over 'its atmosphere' hebben, niet 'her atmosphere'. Frappant.
Klopt, maar opvallend is dat dat verlies van het lidwoord samengaat met een overgang naar het onzijdig geslacht.
Ik bedacht nog dit: voor kunstmatige hemellichamen gebruiken we nog wel het lidwoord "de": "een rammelende Sojoez", "de gloednieuwe Artemis" enz. Zou een verhaaltje met veel van dit soort woorden erin ook triggeren dat we "Mars" en "Venus" weer als "de"-woorden gaan behandelen? Zou een onderzoekje waard zijn!
Ik uit 1983, da's bijna een generatie 😉
Sirius en Alpha Centauri zijn voor mij zonder enige twijfel onzijdig.
Op Twitter voegt Govert (Schilling) toe: maar als ik moet kiezen kies ik voor 'de'. (http://goo.gl/Zot1C)