In het nieuwe nummer van Nederlandse Taalkunde staat een artikel van de Utrechtse taalkundige Wim Zonneveld over ‘de vroegste geschiedenis van voetbalvocabulair in het Nederlands’. Van alles en nog wat wordt in het artikel belicht: dat goal in de concrete betekenis – de palen waartussen de bal moet worden geschoten – al vrij snel wordt vervangen door doel (en niet door het concurrerende poort, terwijl in Duitsland Tor het wel haalde), maar dat doelpunt langer op zich liet wachten – men zei eerst een tijdje punt.
Ook het woord penalty komt aan de orde. Zonneveld wijst erop dat de klemtoon soms op de middelste lettergreep wordt gelegd en dat dit overeenkomt met een regelmatigheid van het Nederlands: we doen dat immers ook met folklore en detective. Voor een verdere subtiliteit in de uitspraak heeft Zonneveld helaas alleen een voetnoot over:
Waarom in de betreffende lettergreep de -l is vervangen door een -n is een onopgelost raadsel; in elk geval zijn Nederlandse Vl-tV-woorden (-alty) minder frequent dan Vn-tV-woorden (-antie).
De opmerking over de frequentie lijkt me niet juist. Er zijn weliswaar meer woorden die je schrijft met –antie dan met -alty (of –altie), maar al die woorden spreek je uit als –ansie of –antsie (vakantie, garantie, assurantie. De uitzondering is panty, maar dat heeft juist weer een e in de uitspraak. En bij mijn weten spreek je penantie altijd uit met een t en zonder s. Bovendien is er in het Nederlands in ieder geval één woord dat ook op –alty eindigt (royalty) en dat ik nergens ooit met een n kan vinden.
Ik denk dus niet dat frequentie er iets mee te maken kan hebben. Wat dan wel? Ik kan niets bewijzen, en zal het raadsel dus onopgelost laten, maar ik kan me voorstellen dat het volgende een rol heeft gespeeld. In de eerste plaats is een l na een korte a al snel betrekkelijk zwak – de meeste Nederlandstaligen spreken hem ‘dik’ uit, dat wil zeggen met behoorlijk breed contact tussen tong en verhemelte. Vlak voor een [t] is de [l] nog moeilijker te horen, omdat je de twee klanken allebei met het puntje van de tong maakt.
Het ligt dus voor de hand dat de [l] wegvalt. Tegelijkertijd verwacht je na een korte a nog een medeklinker in dezelfde lettergreep (het enige woord dat daar niet aan voldoet is bah). Bovendien: omdat er in penalty een neusklank n voorafgaat aan de a, is die klinker een beetje nasaal. Het ligt dan voor de hand dat je vermoed dat die nasaliteit niet komt door een voorafgaande, maar door een volgende n. Vandaar penantie.
Ik denk niet dat het ooit bewezen kan worden, het blijft natuurlijk de statistiek van één geval. Maar ik ben wel tevreden met deze verklaring.
Een aardige ondersteuning hiervoor kan zijn dat een soortgelijk effect lijkt op te treden in de uitspraak 'pienantie,' die je ook wel eens hoort (hoorde). Of zie ik dat verkeerd?
Jazeker; al is het natuurlijk ook mogelijk dat 'pienantie' uit 'penantie' is ontstaan – dan is het effect dus niet onafhankelijk!
Ik snap niet hoe folklore en detective analoog zijn aan penalty. De eerste twee woorden hebben er in het Nederlands, naar ik aanneem onder invloed van de spelling, een lettergreep bij gekregen (fol-KLO-rə en dee-tek-TIE-və i.p.v. FO-kloor [of FOOK-loor?] en die-TEK-tiv). Als je de sjwa weglaat, zouden deze woorden in het Nederlands dezelfde klemtoon hebben als het in het Engels.
Dat geldt zeker voor detective (waar de uitspraak dee-tek-TIE-və inmiddels wel is verdrongen door dee-TEK-tif). Bij folklore ben ik niet helemaal zeker, hangt denk ik af van de lettergreepscheiding.
'Detective' is inderdaad bij nadere beschouwing een wat vreemd voorbeeld (uit de koker van Zonneveld die anglist is en een bijzonder scherpe beschouwer van de Nederlandse uitspraak, dus ik ga ervan uit dat er iets is dat ik niet begrijp). Maar bij 'folklore' lijkt het me niet voor niets dat de klemtoon verschoven is terwijl die sjwa erbij kwam.
'En als ie valt dan valt ie
uit een corner of penalty.'
Dat de l van valt ie geen n kan worden, komt zeker doordat de vervoegingsregels tegendruk bieden aan onze neiging om de klank te veranderen?
Nou, volgens mijn redenering komt het doordat er in 'valt' geen andere nasale klank zit!
"En als ie wil, dan knalt ie
hem d'rin uit een penalty."
Gaan we dan 'knant ie' zeggen? ik zet mijn geld op 'nee'.
Het zou inderdaad mijn voorspelling zijn dat het eerder in 'knant' gebeurt dan in 'vant'. Natuurlijk hebben we hier te maken met allerlei mogelijke paradigmatische effecten (dat 'knant' wordt in deze ontwikkeling nog tegengehouden door het feit dat het in de 1e persoon en vooral in het mv en de infinitief niet zal gebeuren), maar het lijkt me empirisch te toetsen of we 'knant' als verspreking inderdaad vaker vinden dan 'vant'.
Ik heb voor de grap even gezocht op dbnl: de schrijfwijze 'pinantie' komt al voor in 'De A.F.C.-ers,' dus ik denk dat die van het begin af aan heeft bestaan. En eerlijk is eerlijk: datzelfde lijkt te gelden voor 'penaltie' en zelfs 'pelantie' dat in Neerlandia van 1914 gesignaleerd wordt.
Graag even een 't' plaatsen achter 'vermoed' in de vierde regel van onderen, dan geniet ik nog iets meer van dit taalstukje 😉
Toen ik jong was spraken wij niet van penantie, maar van pinantie. Ik hoor kinderen in de buurt (in Leiden) dag nog altijd roepen.
Reactie van Marlies Philippa:
Natuurlijk heeft die t wel enige invloed, die maakt de l wat dentaler, waardoor er gemakkelijker een verandering naar n kan optreden.
Maar die invloed van een t is helemaal niet nodig, de l en de n staan al zo dicht bij elkaar. In het Egyptisch-Arabisch komt het herhaaldelijk voor, dat leenwoorden met een l een n krijgen. Om bij het voetbal te blijven: het Engelse goal is in het EA ontleend als goon (met dezelfde uitspraak van de g). Bij ieder doelpunt in een wedstrijd wordt dat duizendvoudig geroepen. De zoete sinaasappel is genoemd naar Portugal, omdat de Portugezen die eind 17e eeuw naar het Westen hebben gebracht. In het MSA (Modern Standaard Arabisch) heet die bortoeqaal, maar in het EA bortoe'aan (de qaf is een glottisslag geworden).
Het omgekeerde komt ook voor. De bittere sinaasappel heet in het MSA narandj (waar ons oranje vandaan komt). Maar in het EA spreekt men over larang (met de g van goon). Ook in Germaanse talen treft men de overgang n>l aan. Zo is organ zowel in het Duits als in het Nederlands orgel geworden. In het Oudgermaans was forhana/forhen de naam van een vis. In het Nederlands ontwikkelde forhen zich tot voorn, maar in het Duits tot Forel(le).
Zou er wellicht een relatie kunnen zijn met het Engelse "penance" (boetedoening)? Straf en boete liggen qua betekenis én morfologie in het Engels dicht bij elkaar…
Altijd gedacht dat het een contaminatie van penitentie en penalty (strafschop!) was.
De oplossing is simpel. In het (straat)voetbal bestaat zowel de penalty als de penantie. De eerste is conform de officiële spelregels, de laatste wordt toegekend na drie onbetwiste, maar niet geëffectueerde corners. Immers, zo weten wij allen:
"Drie corners penantie!"
@ stv translations : leuk weetje!
@Sybilla : inderdaad
Naast het duo penalty – penantie/pienantie vond ik bij toeval het duo halter – Hantel.
Wat zoeken in Wikipedia met en de tientallen versies van die tekst in andere talen geeft als resultaat:
"halter" in het Nederlands, Grieks en romaanse talen;
"hantel" in het Duits en in scandinavische en slavische talen.
Jazeker! Al die termen zijn afgeleid van het Latijnse 'poena', straf, boetedoening. De oe werd als e uitgesproken en de spelling is die uitspraak gevolgd.
Of het komt uit het Frans, Marc? Penance: boete doen, ook een kerkelijk begrip.
En dan wordt het einde -ance in het Nederlands -antie, net als vacance -> vakantie; elegance -> elegantie; instance -> instantie etc.
En dan natuurlijk het afgeleide penetentie.