Een historische kaart van Europa met bewegende woorden, dat lijkt me nou gaaf. En volgens mij valt die ook te maken. Als alle Nicoline van der Sijzen van Europa – de etymologen met populariseringstalent dus – de handen ineen slaan en wat Europees geld lospeuteren, kán het. Nou ja, na de crisis dan, maar dan moet je nu beginnen, want voor je het weet komt de volgende alweer.
De kennis voor zo’n project is er. Over de etymologie van het Nederlands bijvoorbeeld is enorm veel bekend. We weten behoorlijk goed welke woorden erfwoorden zijn en hoe die zich ontwikkeld hebben sinds het Proto-Germaans, vaak zelfs sinds het Proto-Indo-Europees. En van de meeste leenworden weten we heel aardig waar ze vandaan komen en wanneer ze in het Nederlands zijn verwelkomd (of beter gezegd: binnengelaten door sommigen onder het gesputter van anderen).
Ook de overige Germaanse talen zijn etymologisch grondig gedocumenteerd, en de Romaanse eveneens. Van de Slavische en Baltische familie vermoed ik sterk hetzelfde, en voor de Grieken moet dit een makkelijke klus zijn geweest, gezien hun ononderbroken literaire traditie van bijna 30 eeuwen. De Finnen (en hun naaste verwanten), de Hongaren en de Turken zijn zo trots op hun taal, die zullen er ook wel veel werk van gemaakt hebben. Kortom, er ligt een fonkelende schat aan etymologische kennis over zo’n beetje alle Europese talen te wachten – ik twijfel eigenlijk alleen over het Baskisch en, vooral, het Albanees. En het Romani, niet te vergeten.
Welnu. Al die info zet je in een database: leenverkeer, klankveranderingen, spellingveranderingen, betekenisveranderingen, en dat allemaal met een zo precies mogelijke datering. Vervolgens maak je een interface: een kaart van Europa, niet met landen, maar met taalgebieden. Die veranderen natuurlijk, dus terwijl de eeuwen over die kaart heen glijden, zijn die gebieden in beweging: ze krimpen in, dijen uit, schuiven op. En op die kaart zijn dus ook de woorden in beweging en in ontwikkeling: schick gaat van Duits naar Frans en wordt chic, cleen wordt in het Nederlands klein, tomate komt via het Spaans Europa binnen en verspreidt zich over een flink deel van het continent, enzovoort.
Wat je precies te zien krijgt, hangt af van wat je vraagt. Welke Roemeense woorden zijn aan het Frans ontleend? Welke Finse woorden zijn van Germaanse herkomst? Hoe hebben algebra, koets en boemerang zich over Europa verspreid? Hoe heette een ‘komkommer’ in 1900 in alle Europese talen? Welke woorden gaan allemaal terug op dezelfde Indo-Europese wortel als doen? De database weet het allemaal, en de interface maakt het inzichtelijk.
Ik zie een paar kleine praktische problemen. Moet je post-klassieke ontleningen aan het klassieke Grieks en Latijn op de kaart uit Griekenland en Rome laten komen? Lijkt me raar; liever een andere oplossing bedenken dus. Wat doe je met dialectwoorden? Niets waarschijnlijk – dat is voor een fijnmaziger vervolgproject. En er zullen leemtes zijn. Maar dat spreekt eigenlijk vanzelf.
Natuurlijk is het een heidens karwei. Maar het resultaat lijkt me elke zweetdruppel waard.
