Vandaag ga ik eens crowdsourcing proberen, naar aanleiding van een alarmerende ingezonden brief, gisterenavond in NRC Handelsblad: de (mannelijke) genitief ligt op de mestvaalt! Want wat constateert C. Menderhof uit Krimpen aan den IJssel: in de krant was onlangs sprake van het gezicht der Koning, en ook hoort hij regelmatig spreken over de commissaris der koningin. Terwijl der natuurlijk de vrouwelijke vorm is.
Eigenaardig genoeg staat in het online Stijlboek van dezelfde krant te lezen:
Wij schrijven: commissaris van de koning (tweemaal onderkast). De vorm Commissaris der Koning is archaïsch.
Ook in naam der koning blijkt heel vaak voor te komen, in ieder geval volgens onze vrienden van Google. De belangrijke vraag is nu natuurlijk: waarom ligt de mannelijke genitief op de mestvaalt en de vrouwelijke niet?
Het is waarschijnlijk dat ‘commisaris der’ en ‘in naam der’ nu eenmaal ingesleten zijn in ons spraakgebruik. Daarnaast speelt misschien een rol dat der op de een of andere manier een herkenbaarder genitief is én dat de mannelijke genitief eigenlijk vereist dat ook het zelfstandig naamwoord verbuigt (Commissaris des Konings), en dat wordt misschien net iets te gortig.
Toch vind je in de DBNL al een naam der koning in een tekst uit 1854, en wordt in een andere tekst iemand uit de achttiende eeuw geciteerd die het het zou hebben over ‘het zoontje der koning’ (we weten alleen niet of dat citaat nauwkeurig is). Op Delpher is het vooralsnog, vanwege de onnauwkeurige OCR, een beetje moeilijk zoeken: je vindt veel gevallen waar ‘koningin’ net over een vouw heenvalt.
Wie heeft er meer negentiende-eeuwse vindplaatsen?
Maar in Belgie kennen we wel nog steeds een procureur des Konings in de rechtspraak.
Misschien dat de des-genitief een andere gebruikswijze en betekenis krijgt, als in de constructie 'Dat is niet des (Ajax', konings, leraars)'
Ja, de Taaladviesdienst heeft daar een informatief stukje over: des vrouws.
Via Google books vind ik zo achttiende-eeuwse voorbeelden
https://www.google.com/search?tbo=p&tbm;=bks&q;=%22der+koning%22&tbs;=,cdr:1,cd_max:Dec+31_2+1800#=10
" erkenden als hunnen Gouverneur-Generaal en Stad,, houder der Koning: in de Provinciën van Holland, „ Zeeland, Weflfrierland en Utrecht "
La puissance d'un roi d'Angleterre mise en paralelle avec … – Page 11
Pieter Antoni de HUYBERT (Heer van Kruiningen.) – 1755
"Den 3 1 deezer beflooten haar Ed. Groot Mog. op het uitleiden der Koning , het volgende"
Leeven en dood der doorlugtige heeren gebroeders Cornelis de …
Emanuel van der Hoeven – 1708
Het nieuwe gebruik van "des" dat gesignaleer wordt door de Taalprof lijkt me veel, jonger, een gevolg van het feit dat "des" niet meer als genitief gevoeld wordt. Zie Jack Hoeksema's De genitief, een ondode categorie
"Een ondode kategorie: de genitief", Tabu 28-4, 1998, 162-167.
Schönfeld signaleert een soortgelijk verschijnsel, maar dan andersom: al in de middeleeuwen gaat (waarschijnlijk door analogie) de -'s van de genitief ook over op sommige vrouwelijke woorden, zoals in 'moeders japon' (bij het vrouwelijke 'moeder' verwacht je geen mannelijke genitief). Het middelnederlandse voorbeeld is 'der moeders cleder'
Ja, dit is al vaker gesignaleerd, ik ging er ook van uit dat het bekend was. Het punt dat ik hier wilde maken is dat die nieuwe gebruikswijze het zou kunnen belemmeren dat 'des konings' terugkeert in 'commissaris des Konings'
Ik vind op dbnl nog de volgende voorbeelden, van dezelfde orde:
Ick wil gheerne mijn lijf end' leven, / Om mijner Vader Wet,/ Met mijne broeders overgheven,
(Karel van Mander, dat hooghe liedt Salomo, 1595)
Zo klinkt dan 't vrolyk lied, door deze blyde wooning/ Wilhelmus van Nassouwe ter eere onzer Koning. (Anoniem, 1816)
'Der moeders cleder' doet me denken aan een Duitse constructie als 'Die Zeit Katharinas der Großen'. Ik daar moeilijk aan wennen, gevoelsmatig (maar ik ben geen native speaker) klopt dat gewoon niet.
Vergelijkbaar voorbeeld: 'Orde der Nederlandsche Leeuw'.
Misschien omdat 'van de Nederlandsche Leeuw' te informeel klonk en 'des Nederlandschen Leeuws' of 'des Nederlandschen Leeuwen' weer te archaïsch.
Ik heb geen gevoel meer voor genitieven, maar ik kan commisaris der koning goed begrijpen omdat het in Duits ook der Konig is. Der voelt mannelijk aan. Dat het nog steeds verwarrend kan zijn blijkt ook uit de voorlaatste regel van de eerste alinea van het artikel. Daar staat commissaris der koningin waar als geconstateerde fout commissaris der koning had moeten staan.
In het Duits is 'der König' nominatief (eerste naamval). De tweede naamval is 'des Königs'. Het gevoel over een mannelijke koning is geheel terecht, maar op foute gronden!
Ik heb niet gezocht naar voorbeelden uit het verleden van 'der koning'. Het is heel interessant om ernaar op zoek te gaan, maar ook zonder die voorbeelden durf ik te stellen:
– misschien was, ook in de oudste voorbeelden, het naamvalssysteem al aan het slijten;
– wij gaan er altijd vanuit dat wíj taalfouten maken en dat men in het verleden foutloos schreef. Dat lijkt mij een volstrekt foute gedachte.
Boven het dwangbevel dat ik vorige week door een onoplettendheid mijnerzijds van de belastingdienst mocht ontvangen stond in ieder geval nog keurig "In naam des Konings"…
Is het een bekende fout van deze website dat het plaatsen van opmerkingen niet werkt als je als browser Google Chrome gebruikt?
Als ik precies dezelfde acties uitvoer in Internet Explorer worden mijn opmerkingen wél geplaatst.
Ja, dat is een bekend algemeen probleem met Blogger (onze weblog-software). Althans, ikzelf heb geen probleem met Chrome, maar af en toe zijn er ook anderen die (geloof ik ook met andere browsers) af en toe rapporteren over dit soort obstakels. Als er iemand is die een oplossing weet, houden wij ons aanbevolen.
Dat het naamvalssysteem in het Nederlands al sinds de middeleeuwen aan het wegsmelten is (en behalve voor de pronomina feitelijk al heel lang geheel weg is), staat als een paal boven water. De genitief was daarbij ook waarschijnlijk niet de laatste categorie die verdween. Desalniettemin plaatsen serieuze kranten nog ingezonden brieven waarin het wegvallen van die vorm als een nieuwigheid wordt gemeld.
Overigens gaat het hier in zekere zin natuurlijk meer over het verdwijnen van het genussysteem – en dat is wel iets recenter.
Hier is nog een fraaie 18de-eeuwse vindplaats, een schotschrift met de titel Het geheym der Koning van Vrankeryk:
http://resources43.kb.nl/stcn/STCN_296541117_01.jpg
(gevonden in de STCN, die de druk dateert op 174X)
Inderdaad fraai, maar ook een staaltje van krakkemikkig Nederlands, en volgens mij ook naar toenmalige maatstaven, met dat 'de voor zigtig maatreegelen beraamt' en die bijna modern aandoende losse spelling van samenstellingen 'zonder tyd verzuym' en 'Recht bank.'
Bij Van Mander is sprake van een genitief meervoud. Om mijner Vader Wet is in dit lied een zinspeling op 2 Makkabeeën 7:37. De Biestkensbijbel, waarmee Van Mander als doopsgezinde vertrouwd was, heeft 'om mijnder Vaderen Wetten wille', dus ook meervoud. Vgl. http://www.biblija.net/biblija.cgi?m=2+Makkabee%EBn+7%3A37&id42;=1&id18;=1&id43;=1&id51;=1&id56;=1&id52;=1&id55;=1&id46;=1&id57;=1&l;=nl&set;=10
.
Dat men in de 17de en 18de eeuw net zo min raad wist met naamvallen als nu, is volgens mij niet zo gek, want in die tijd werden naamvallen net zo weinig gebruikt als nu. Het Middelnederlands had naamvallen, maar die waren inmiddels verdwenen. Alleen vonden ze het in de 19de eeuw deftiger en geleerder staan om ze wel te hebben. Dat de commissaris der Koningin is blijven bestaan, lijkt me niet zo gek, want die term stamt natuurlijk nog van Wilhelmina. Dat het der Koning wordt, is logisch, aangezien vrijwel niemand nog verstand heeft van Nederlandse naamvallen. Wie zegt er nu nog: de vrouw wier fiets gestolen is? De meeste mensen zullen niets fout vinden klinken aan de vrouw wiens fiets gestolen is, en de eerste zin maar raar ouderwets vinden. Maar ja, ook Vondel schreef als het meisje wiens. Maar die leefde dan ook in de 17de eeuw, niet in de 19de.
"Het meisje wiens" is grammaticaal correct, wat tot constructies kan leiden als "het meisje pakte zijn fiets", want ja, bij "het" hoort "zijn" als possessief.
Als kranten niet de pedanterik uithingen met stijlboeken zou ik "commissaris der koning" knarsetandend door de vingers zien.