• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

Opruimen

9 mei 2014 door Reageer


Door Marijke De Belder
Soms regent het in mei. Soms gebeuren er zelfs nog eindeloos veel treuriger zaken die je bij de Grote Vragen doen aanbelanden. Om zulke tollende gedachten te vermijden kan een mens zich vermeien met de kleine vragen. Het lusthof van deze taalkundige zijn dan de woordenboeken van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie, een fort van minutieus verzamelde kleine antwoorden, gratis en voor iedereen het net opvrolijkend.
Deze week vroeg ik me samen met een collega bijvoorbeeld af of opruimen in hetzelfde rijtje past als opvrolijken, opfrissen en opleuken. Tenslotte zijn het allemaal scheidbare werkwoorden met op waarin je een bijvoeglijk naamwoord kan herkennen (ruim, vrolijk, fris en leuk). Wel, dat is zo opgezocht.
Opvrolijken, opfrissen en opleuken klinken jong en dat zijn ze ook. De voorbeelden in het Woordenboek der Nederlandsche Taal, het WNT voor de vrienden, zijn niet ouder dan eind achttiende-eeuws. Je zou de indruk kunnen krijgen dat we pas sinds een goede tweehonderd jaar scheidbare werkwoorden vormen van bijvoeglijke naamwoorden en op. Dat is echter niet zo. Volgens het Middelnederlandsch Woordenboek werd opschonen al in het Middelnederlands gebruikt, al zei men destijds nog opsconen. Opruimen, ten slotte, is zo oud als de straat. Het wordt al aangetroffen in teksten uit de dertiende eeuw, dus in het Vroegmiddelnederlands. Mogelijk is het zelfs veel ouder, maar oudere bronnen zijn schaars en zeer beperkt. Uit plaatsnamen zoals Rumbeke, Rumpt en Ruimel weten we in ieder geval dat het bijvoeglijk naamwoord ruim echt ontzettend oud moet zijn. Dat staat in het Oudnederlands Woordenboek. Opruimen verschilt dus wezenlijk niet van opleuken. Het werd minstens vijf eeuwen eerder gevormd, maar wel volgens precies hetzelfde recept. Men neme een bijvoeglijk naamwoord en men make een scheidbaar werkwoord met op.

De betekenis van opruimen sprak in de Middeleeuwen overigens meer tot de verbeelding dan de huidige betekenis. Naast wegruimen kon het toen ook plunderen betekenen. Daarnaast had men ook het werkwoord ruimen, al betekende dat dan wel opruimen. In het huidige Nederlands bestaan beide vormen natuurlijk ook, maar dat is waarschijnlijk omdat we ze zo overgeërfd hebben. Goed, de betekenissen zijn verschoven, maar dat doet hier verder niet ter zake. Wat mij intrigeert is dat we in het huidige Nederlands geen werkwoord leukenhebben. Wij kunnen helemaal niet zomaar een bijvoeglijk naamwoord nemen en er zonder meer een werkwoord van maken. In de Middeleeuwen was dat wel even anders! Naast ruimen had men toen ook sconen, ouden, jongen, vremden, vrolijken, bosen, couden, wermen, bangen, angstigen, zwangeren, sekeren, kleinen, natten, droghen, donkeren, frayen,… Meestal betekenden al die werkwoorden wat je zou verwachten dat ze betekenen. Droghen is droog maken of droog worden en bosen is dus ook gewoon boos maken of boos(aardig) worden. Vrolijken had overigens een beetje een aparte betekenis. Het verwees naar een meer vleselijke activiteit waar je zo mogelijk nog lustiger van wordt dan van woordenboeken raadplegen.
Sommige van die vormen hebben we bewaard. Warmen en drogen behoren tot mijn woordenschat. Maar het is absoluut niet zo dat je vandaag de dag lukraak een bijvoeglijk naamwoord kan nemen en er zonder verder gedoe een werkwoord van kan maken. Je kan een outfit bijvoorbeeld wel hip maken, maar je kan hem niet hippen. In het Middelnederlands had dat dus wel gekund. Het is volstrekt onduidelijk waarom het Middelnederlands en het huidige Nederlands hierin verschillen. Als taalkundige zou ik dat graag achterhalen.
Zo kan ik uren doorbrengen in die woordenboeken op zoek naar antwoorden en naar onschuldige vragen over vergankelijkheid. En ondertussen houdt het dan vaak zelfs op met regenen.

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: Columns Marijke De Belder, Gastcolumns, lexicologie, taalkunde, woordgebruik

Lees Interacties

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

Anouk Smies • Ik ben geen natuurlijk persoon

Elk antwoord dat niet uit het hart komt
heet geleende kennis en vervalt
Ik draag alleen bij
aan de wereld die ik verlang

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

FATUM

De hond drinkt uit zijn spiegelbeeld
het hele plasje leeg.
 

Bron: Barbarber, december 1967

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

26 mei 2025: promotie Viorica Van der Roest

26 mei 2025: promotie Viorica Van der Roest

22 mei 2025

➔ Lees meer
25 mei & 21 juni 2025: Leidse Zang voor Kerk en Kroeg

25 mei & 21 juni 2025: Leidse Zang voor Kerk en Kroeg

21 mei 2025

➔ Lees meer
21 juni 2025: J.H. Leopold-lezing

21 juni 2025: J.H. Leopold-lezing

19 mei 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

geboortedag
1920 Cyriel Moeyaert
➔ Neerlandicikalender

Media

Memory, War and Translation

Memory, War and Translation

22 mei 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
Van Hogwarts naar Zweinstein

Van Hogwarts naar Zweinstein

20 mei 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
Verschenen: Romanreuzen

Verschenen: Romanreuzen

15 mei 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
%d