De webredactie van NRC Handelsblad is om. Lange tijd kondigde ze tv-fragmenten aan met de frase Kijk hier het interview van Sven Kockelman met Marianne Thieme. Maar sinds kort doen ze dat niet meer, en gebruiken ze een voorvoegsel: Bekijk hier…
Er zullen wel mensen hebben geklaagd, en ik moet toegeven dat ik zelf bij die andere formulering ergens een klein tikje voelde. Want kijken is natuurlijk meestal onovergankelijk en kan geen lijdend voorwerp hebben: Ik ga kijken! Kijk je even mee? Moet je hem zien kijken. Het voorvoegsel be- wordt wel meer gebruikt om een onovergankelijk werkwoord overgankelijk te maken: ik slaap, ik beslaap de vloer, ik wandel, ik bewandel de weg.
Alhoewel.
Eigenlijk zijn er verschillende lijdende voorwerpen die ook ik moeiteloos kan toevoegen aan kijken: eventueel een bijzin: even kijken of er iets aan te doen valt, maar vooral televisie en film.
Maar voor mijn taalgevoel kan zo’n lijdend voorwerp alleen iets heel algemeens aanduiden. Ik kan wel televisie kijken, met enige moeite nog wel detectives kijken en met nog iets meer moeite Derrick kijken, maar eigenlijk niet de aflevering van Derrick van afgelopen dinsdag kijken. De webredactie van NRC Handelsblad had die beperking kennelijk niet, maar inmiddels toch weer wel.
Ik geloof ook dat het hoe dan ook alleen werkt met dingen die je op een scherm ziet. Zelfs mensen die moeiteloos het journal van vanochtend kijken, zeggen naar mijn indruk niet ik kijk mijn zoontje, laat staan ik kijk dat mijn zoontje ontbijt.
De zaken zijn volkomen parallel met het werkwoord luisteren. Ik kan met moeite radio of Spotify luisteren maar eigenlijk niet Kunststof van gisterenavond luisteren of het nieuwe liedje van Zaz luisteren. Laat staan dat ik jou luister als je staat te zingen.
Het opvallende is dat het dus vooral goed werkt als er een passieve dimensie aan het kijken en luisteren zit: wie filmpjes kijkt en podcasts luistert, kan niks terugzeggen. Misschien heeft het te maken met het feit dat de werkwoorden zelf in hun betekenis al iets passiefs hebben: je kunt kijken zonder te zien, je kunt luisteren zonder te horen.
Die passieve betekenis kan iets worden uitgebreid; maar dan mag je er niet ook een lijdend voorwerp bij plaatsen.
Heerlijk, zo'n beschouwing half vanuit het gevoel, half vanuit de rede.
Ik zou ook beginnen met te zeggen dat kijken intransitief is en bekijken transitief.
Maar of kijken nu passiever is dan bekijken, weet ik niet. Het loopt wat in elkaar over; als we iemand aansporen met "kijk, dat is nu net het probleem" dan wordt het object wat verborgen, want je benoemt het niet maar suggereert het wel. Anderzijds is een uitdrukking als "bekijk het even!" misschien juist wel een manier om niet op het lijdend voorwerp in te zoomen maar de zaak algemeen te houden.
Wat wij met onze ogen doen, is allereerst ze open doen, dan algemeen waarnemen, vervolgens inzoomen op een object om er tenslotte een echte studie van te maken. Oftewel: knop op aan, kijken, kijken naar en bekijken.
Ik betwijfel of het met dat passieve karakter van 'kijken' en 'luisteren' te maken heeft, want 'zien' en 'horen' zijn een stuk passiever (van betekenis) dan 'kijken' en 'luisteren,' en die hebben juist heel gemakkelijk een lijdend voorwerp. Als je iets ziet, dan overkomt het je (het onderwerp van 'zien' is niet echt een handelende persoon), terwijl je 'kijken' juist heel bewust en doelgericht doet. Vergelijk:
(1a) Ik keek voorzichtig of het buiten regende
(2a) Ik keek expres Derrick, om mijn vrienden te stangen
(1b) *? Ik zag voorzichtig dat het buiten regende
(2b) *? Ik zag expres Derrick, om mijn vrienden te stangen
'Kijken' kun je combineren met bepalingen van gesteldheid die betrekking hebben op bewust handelen, terwijl dat met 'zien' niet gaat.
Ik zou eerder denken dat het te maken heeft met dat doelgerichte karakter van 'kijken' en 'luisteren.' Die veronderstellen een richting of een doel, uitgedrukt in een voorwerpachtig zinsdeel met het voorzetsel 'naar.' Ik kan me voorstellen dat je dat zinsdeel, dat misschien aanvankelijk het karakter van een richtingsbepaling heeft, meer gaat zien als een voorzetselvoorwerp. Dan ligt de weg open om bij zinsachtige voorwerpen het voorzetsel weg te laten, en dan ben je op weg naar een lijdend voorwerp.
Kunnen we het er dan misschien over eens zijn dat in een zin als
"ik keek en ik keek en toen zag ik het"
het kijken iets intentioneels, iets subjectiefs en iets persoonlijks heeft, terwijl het zien een objectieve vaststelling is van iets wat je goed hebt bekeken?
En dat kijken en bekijken in wezen onder de noemer "subjectief" vallen, maar dat ze in de taal een verschillende invloed op hun omgeving hebben?
Dank je wel, dat is een inzichtelijke reactie. Je oordelen onderschrijf ik helemaal; passief en actief is dus niet het juiste woord. Tegelijkertijd is er een andere dimensie: dat je ergens naar kunt kijken zonder het te zien, maar niet andersom; dus dat zien kijken vooronderstelt en andersom niet. Daar doelde ik eigenlijk op. Naar Derrick kijken betekent niet precies dat je ook maar iets van die aflevering meekrijgt. Derrick kijken heeft die implicatie geloof ik wel. Tegelijkertijd is (2a) dus wel goed voor sommige mensen, en zie ik ook wel het contrast met (2b).
Interessant!
Nog even over die 1a en 1b (ik keek of… en ik zag dat…): die vergelijking is niet helemaal gezond, maar tegelijkertijd wel onderscheidend.
Bij kijken of hebben we te maken met een open resultaat, het kan regenen en het kan niet regenen.
Bij zien dat is het een gesloten resultaat: het regent.
Met andere woorden: eerst kijk je met de gedachte dat er 2 opties zijn en daarna zie je dat er 1 optie overblijft.
Lijkt me een treffend voorbeeld van het subjectief/objectief-verhaal.
Ik ga nu maar even naar de televisie kijken, hij moet nodig gepoetst 🙂