Kan een grammaticus eigenhandig het taalgevoel van vele generaties na hem beïnvloeden? Het begon gisteren met een tweet van de bekende taalkundige Jan Renkema:
Steeds vaker ‘na’ i.p.v. ‘naar’. Google, meer dan 340.000. ‘Naar’ 6,4 miljoen pic.twitter.com/7W1w9zaEnh
— Jan Renkema (@Jan_Renkema) 16 juli 2015
Ik word altijd achterdochtig als ik ‘steeds vaker’ lees. Hoe weet je dat, dat het nu meer gebruikt wordt dan vroeger? Het is heel moeilijk te tellen. Mijn eigen ervaring is dat in taalzaken mijn soms ineens iets overal om me heen kan opvallen dat daardoor als helemaal nieuw aanvoelt, terwijl ik als ik het controleer al heel lang blijkt te worden gebruikt – ook door mensen in mijn omgeving. En hoewel Renkema zeker taalgevoeliger is dan ik, wil ik toch wel weten waarom hij dat denkt. De Google-getallen geven hooguit een indicatie over hoe het nu ongeveer is, niet over hoe het vroeger was.
Zoals dat gaat op Twitter: ik raakte erover in gesprek met allerlei andere belangstellenden. Zo meldde de taaladviseur Rutger Kiezebrink dat het Woordenboek der Nederlandsche Taal na al als voorzetsel van richting meldt, al zegt het er trouwhartig bij: “In dezen zin gebruikt de geschreven taal nu altijd naar“.
Uit het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands leren we dan weer dat het verschil tussen na en naar ooit verzonnen is door de achttiende-eeuwse grammaticus Balthazar Huydecoper (1695-1778). In de oude kranten van Delpher vind je ook al regelmatig “na aanleiding van”. De eerste vindplaats op Delpher stamt uit 1724 (De Leydse Courant):
Na aanleiding van is dus zeker niet iets wat zomaar ineens opduikt. Het is bewijsbaar een natuurlijke vorm die hooguit gedurende enkele eeuwen door schoolmeesters onder aanvoering van Huydecoper is onderdrukt. (We zijn er daarbij ook nog niet als we zeggen dat na over tijd gaat en naar over plaats, want een aanleiding is noch een tijd noch een plaats en de keuze tussen na en naar is hier dus willekeurig.)
Wat zo bezien eigenlijk verwonderlijker is, is dat mensen inmiddels echt een gevoel hebben ontwikkeld voor het verschil tussen na en naar. Alles in mij komt in ieder geval in opstand wanneer ik naar de ochtend of na huis moet zeggen; die zinsdelen zijn net zo ongrammaticaal als het ochtend of de huis, maar met dat verschil dat het eerste dus ooit tamelijk willekeurig verzonnen is. Huydecoper is met zijn rare regeldwang in de psyche van vele generaties na hem gekropen.
In de databases van het Meertens Instituut kunnen we trouwens ook goed zien dat het onderscheid nog niet is doorgedrongen in de meeste dialecten. Het volgende kaartje laat zien waar het voorzetsel in de dialectvertaling van Hij is met ons naar de stad gegaan geen r kreeg:
@GVR73 @fonolog @Jan_Renkema In België kom je ‘na aanleiding van’ maar vrij zelden tegen. (Onze indruk.)
— Taaltelefoon (@taaltelefoon) 16 juli 2015
Ook Vlamingen moeten soms wel moeite hebben met het onnatuurlijke verschil zou je zeggen – tenzij ze misschien uit Oost-Vlaanderen komen. Overigens kom je ook in Nederland in de gedrukte media ‘na aanleiding van’ natuurlijk niet zo vaak tegen, Huydecoperianen als we zijn. Maar een enkele keer dus wel, en als Renkema gelijk heeft, zelfs ‘steeds vaker’.
Misschien dat de Taaltelefoontweeter niet goed geluisterd heeft. Ik heb zelf vele tientallen jaren niet eens beseft dat mijn Leuvense dialect alleen de vorm 'na' kent. En als je goed luistert hoor je heel wat Vlamingen in informele taal 'na' zeggen voor 'naar'.
Mijn Drentse taalgevoel is niet superbetrouwbaar, maar ik ben geneigd de 'r' als liaisonklank te gebruiken voor klinkers en /h/, en verder 'nao' te zeggen:
Ik gao naor Assen.
Ik gao nao Stad (=Groningen).
Ik vraag me af of dat meer voorkomt.
Het Woordenboek van de Drentse Dialecten heeft een lemma 'nao', dat alleen correspondeert met Nederlands 'na', en een lemma 'naor', waar vermeld wordt: "Vaak uitgesproken als nao", waarna het vervolgens in alle voorbeeldzinnen wordt geschreven als 'naor'.
Met Google Trends is wel inzichtelijk te krijgen hoe vaak een bepaalde zoekterm is ingevoerd. Maar dit geeft dus enkel inzicht in de zoekterm, en niet in het zoekresultaat.
https://www.google.com/trends/explore#q=na%20aanleiding%20van
https://www.google.com/trends/explore#q=naar%20aanleiding%20van
In Google valt ook een tijdbereik in te stellen. Bijv. 1-1-2005 tot 1-1-2006 t.o. 1-1-2012 tot 1-1-2013.
Hieruit is dan een conclusie te trekken of "na aanleiding van" verhoudingsgewijs meer wordt gebruikt dan vroeger.
Maar diezelfde conclusie blijft zeer discutabel, omdat we hier uitgaan van 1) unieke artikelen (hetgeen niet het geval is, want websites kopieren elkaars berichten), en 2) Googles statische waarheid (wat eveneens niet het geval zal zijn).
De kwestie 'na/naar aanleiding van' was mij ook al eerder opgevallen. Vooral omdat ik ze ken vanuit de Nederlandse taaladvisering. Ik corrigeer de huistaken voor een cursus afstandsonderwijs Nederlands foutloos schrijven en daar zit deze kwestie ook in. In Vlaamse taaladviesboekjes heb ik ze daarentegen nooit gezien. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat het in Vlaanderen niet gebeurt. Maar dit terzijde.
Ik vraag me af of de positie en de uitspraak van de r hier niet een rol speelt. Ook in veel Vlaamse dialecten valt die weg in combinaties als 'naar de stad', 'naar buiten', 'naar mijn moeder'. Telkens voor een woord dat met een medeklinker begint. Maar in de kwestie 'naar aanleiding van' zit die r tussen twee klinkers. In mijn ervaring blijft ze dan net behouden, omdat je anders een klinkerbotsing krijgt: 'naar huis' (h valt in veel dialecten weg), 'naar u', 'naar achter'. Bovendien kan de r-klank op heel veel manieren gerealiseerd worden. In de Vlaamse dialecten is het meestal een goed hoorbare tongpunt- of huig-r. De zogenaamde Gooise r, die je amper hoort, komt niet voor in Vlaanderen. Zou dat niet verklaren waarom de kwestie 'na aanleiding van' in Vlaanderen amper voorkomt?
Een tweede opmerking: de concrete combinatie 'naar aanleiding van' komt volgens mij gewoon niet voor in het dialect. Te schrijftalig, te formeel. Aangeleerd dus. En aangezien voor Vlamingen het verschil schrijftaal – spreektaal een stuk groter is dan voor Nederlanders, vermoed ik dat Vlamingen in hun schrijftaal minder schrijven zoals ze spreken, en meer zoals ze het geleerd hebben. Niemand heeft ooit 'Na aanleiding van' geleerd, wel 'naar aanleiding van'. Misschien verklaart dat ook waarom het in Vlaanderen gewoon geen kwestie is.
Waarmee ik – opnieuw – niet wil zeggen dat het niet voorkomt. Meer nog: Ruud Hendrickx heeft die enkele maanden geleden zelfs vermeld in zijn taalmail: http://www.vrt.be/taal/taalmail-546. Het is me alleen niet duidelijk of het genoemde voorbeeld uit het gesproken of het geschreven journaal komt.
Als je googelt met landinstelling België, dan vind je toch ongeveer 350 unieke hits met 'na aanleiding van'. Het kan zijn dat het juist een recente trend is.
Wat ik lastig vind aan dit soort discussies met Vlaamse collega's is dat de laatsten naar mijn gevoel te snel de neiging hebben de landsgrens als een soort absolute grens te stellen, en weinig boodschap lijken te hebben aan het feit dat er binnen beide landen enorme variatie is.
'Na aanleiding van' komt in het algemeen heel zelden voor, zowel in Nederland als in Vlaanderen. Ik kan me ook niet voorstellen dat het in een van beide landen een kwestie is waar veel mensen mee worstelen. Het liaison verschijnsel dat taaldenker hierboven beschrijft, wordt hierboven door De staat ook al vermeld, maar als een verschijnsel in het Drents. Vermoedelijk is hiaatdelging een manier waarop de variatie tussen 'na' en 'naar', die zo goed als overal bestaat, wordt opgelost. Mogelijk is het zelfs de reden waarom de standaardtaal in dit geval kiest voor de 'naar'-vorm, omdat de betekenis geen duidelijke aanwijzing geeft voor het een of het ander.
Als er een verschil is tussen de twee landen, is dat er mogelijk een van de manier waarop met taalnormen wordt omgegaan, dat is wel waar (en het is ook makkelijk te begrijpen waarom dat een verschil zou zijn, want het heeft te maken met politiek en met onderwijs, twee dingen die zich niet aan dialect-, maar wel aan landsgrenzen houden). Maar dan blijft natuurlijk het punt dat ook voor Nederlanders 'na aanleiding van' hoort tot een formeel register, het is niet iets dat je in de huiskamer zegt. Bovendien lijkt het mij een wat geidealiseerd beeld van het Vlaamse taalonderwijs te geven om te zeggen dat iedereen zich aldaar iedere aangeleerde constructie ook perfect herinnert. Zo werkt het geheugen niet; dan zouden bijvoorbeeld ook 'te(n) alle(n) tijde' en dergelijke vormen (ook schrijftaal, met een naamvalssysteem dat nergens meer bestaat) alleen voor Nederlandse schrijvers een probleem moeten zijn.
Ik denk overigens wel dat de uitspraak van de 'r' na een [a] een extra verwarrende factor is in de uitspraak van sommigen; met name als het een keel-r is (een 'Gooise' of een 'Duitse') wordt de overgang van [a] naar [r] heel lastig te horen.
Maar ook hier geldt dat het naar mijn idee niet helpt om te doen alsof zulks een absoluut verschil is; er zijn veel Nederlandse sprekers die bijvoorbeeld een tongpunt-r hebben die niet zomaar valt weg te moffelen.
Het blogje gaat ergens anders over, maar Jan Renkema had gegoogeld op 'na aanleiding van' en 'naar aanleiding van'. Je hoeft volgens mij weinig realiteitszin te hebben dat 'naar aanleiding van' nooit zes miljoen hits heeft en 'na aanleiding van' geen 350.000. Als je de hits afgaat, dan gaat het om veel kleinere aantallen, het gaat om honderden. Google geeft een relatieve indicatie, maar is met absolute aantallen geheel onbetrouwbaar. En dan kom ik ook met de natte-vinger-conclusie dat in Vlaanderen 'na aanleiding van' dus niet veel minder voorkomt dan in Nederland.
En ik heb ook even gekeken op Twitter en een paar minuten gescrolled op 'na aanleiding van'. Komt dan toch vaak voor. Maar wat is vaak?
Ik heb even geturfd in mijn reaguurders cohort, en ik krijg ietwat andere verhou
dingen "{na/naar} aanleiding van" dan de Google methode. Van 2010 t/m 2015:
0.084 , 0.098 , 0.065 , 0.083 , 0.081 , 0.117; De absolute aantallen zijn laag:
circa 100 "hits" per jaar op circa 600K reacties per jaar.