Af en toe hoor ik het iemand zeggen, soms ben ik dat zelf: Dat is echt zó niet aardig, zó niet cool, zó niet leuk. Altijd met nadruk op ‘zo’. Volgens mij is dit een redelijk nieuw verschijnsel. Als je dit zegt, wil je benadrukken dat iets in sterke mate alles behalve aardig, cool of leuk is. Toch? Hoe zit het met dit verschijnsel? Hoe ver kun je gaan en is het dan nog wel grammaticaal?
Het is opmerkelijk dat in ‘zo niet cool’ het woord ‘zo’ voorafgaat aan ‘niet’, want normaal gesproken zegt het bijwoord ‘zo’ iets over een bijwoord dat ook bijvoeglijk gebruikt kan worden. (Het woordje ‘zo’ heeft nog meer betekenissen en functies, maar die zijn nu niet relevant.) Die schoenen zijn zo cool –> de coole schoenen. Van dit voorbeeld zou je de grammaticale structuur als volgt kunnen weergeven: [zo[cool]] (‘Zo’ zegt iets over ‘cool’.)
Oncool
Maar bij ‘zo niet cool’ doen we iets heel anders. Het lijkt nu alsof de structuur als volgt is geworden: [zo[niet cool]]. Dus ‘niet’ en ‘cool’ horen in deze structuur bij elkaar en zijn dus een soort van ‘oncool’ geworden. Vergelijk dit ook met ‘onaardig’, wat wel een bestaand woord is. Maar is ‘niet aardig’ hetzelfde als ‘onaardig’? Oftewel, betekenen de volgende twee zinnen hetzelfde? Komen ze even hard aan?
- Jij bent onaardig.
- Jij bent niet aardig.
De tweede zin klinkt naar mijn idee iets vriendelijker. Dat komt misschien doordat je, als je onaardig bent, je dus het tegenovergestelde van aardig bent (gemeen). Maar als je ‘niet aardig’ bent, kun je ook nog neutraal zijn. Kortom, het woord ‘zo’ zegt misschien niet direct iets over de combinatie [niet + eigenschap].
Zo niet
Een andere mogelijkheid is dat ‘zo’ meer iets over alleen ‘niet’ zegt. De structuur wordt dan iets als [zo[niet]] en met cool: [[zo[niet]]cool]. Een argument hiervoor heeft te maken met het verschil tussen ‘niet-cool’ en ‘niet cool’. Als je beweert dat bepaalde schoenen zó niet cool zijn, zijn ze dan heel erg ‘niet-cool’ of zijn ze dan ‘in extreme mate alles behalve cool’? Ik geef toe dat het verschil wel heel lastig aan te voelen is, maar ik zou zelf wel voor de laatste optie gaan. In dat geval is het vooral het woord ‘niet’ dat benadrukt wordt door middel van ‘zo’.
In dat geval zou je ‘zo’ ook bij een ‘niet’ kunnen zetten die ergens anders in de zin staat. Kijk maar naar de volgende voorbeelden. (Let op dat ‘zo’ hier altijd iets als ‘heel erg’ betekent en niet ‘op die manier’.)
- Dit bier is zó niet te zuipen. (heel vies)
- Jij gaat echt zó niet naar huis. (Als je heel graag wilt dat iemand blijft.)
- Hij had zijn haar zó niet gekamd. (out-of-bed-look)
- Dit plakband blijft echt zó niet zitten.
- Maar ook: Ik ben zó geen danser.
- En: Dit had ik zó nooit verwacht.
Sommige van deze gevallen klinken me nog wel erg vreemd in de oren, al vind ik ze niet heel ongrammaticaal. Persoonlijk vind ik het beter te doen als je na ‘zo’ ook ‘erg’ plaatst.
Deze nieuwe eigenschappen van ‘zo’ kennen we al van het woord ‘totaal’ of ‘helemaal’. Ga de voorbeeldzinnen maar eens na. Grammaticaal gezien is het dus niet onmogelijk dat bovenstaande zinnen in de toekomst vrij normaal zijn. Als je het mij vraagt is het een kwestie van tijd tot we zeggen: ‘Totaal is echt zó niet modern meer.’
Interessant, ik vind geen van de voorbeeldzinnen heel gek trouwens. De enige die wat vreemd is, is het kamvoorbeeld, de andere klinken me doodnormaal in de oren. Sterker nog, als je zegt "zo erg" kan ik met een aantal voorbeelden weer helemaal huis.
Er zit mogelijk ook nog een pragmatisch verschil tussen "zo" en "totaal". Wat het is, weet ik niet, maar ik bespeur wel een betekenisverschil tussen zinnen als "dit gaat totaal niet lukken" en "dit gaat zo niet lukken".
Het verschil tussen "onaardig" en "niet aardig" is ook mooi uitgelegd in Presumptive Meaning van Levinson, en ik meen dat Atlas er ook wel eens duidelijk over heeft geschreven. Onaardig en aardig zijn de extremen van een spectrum, het tegenovergestelde zit daar ergens tussenin.
Ik ben dan wel benieuwd hoe je denkt over "dat was zo niet aardig" en "dat was zo onaardig". Hier denk ik ook dat de laatste nog veel erger is; de eerste vind ik nog steeds minder erg dan "onaardig". De meest extreme mate van niet aardig zijn is dan nog altijd beter dan onaardig zijn.
Slotpuntje over de analyse nog. Wanneer heeft "zo" negatie nodig? Daarmee bedoel ik, in welke voorbeelden kan je de negatie weglaten. Bij sommige heb ik daar geen enkel probleem mee – jij gaat echt zó naar huis, dit had ik zó verwacht – maar bij de rest wordt de zin heel gek. Soms omdat je met een idioom te maken hebt – niet te zuipen – maar in andere gevallen kan ik mijn vinger niet op de zere plek leggen – dit plakband blijf echt zó zitten. Mogelijk is het pragmatisch, er moeten tegengestelde verwachtingen of iets dergelijke zijn, maar hoe dan ook wel interessant.
M.i. kun je "zo" nog versterkend gebruiken bij "totaal" (bv. Dit bier is zo totaal niet te zuipen.) en is het sowieso wat sterker dan "totaal". Dat lijkt vreemd, want bij "totaal" zit je aan het eind van de schaal en bij "zo" lijkt er nog altijd een marge voor meer te zijn: "totaal fout" kan niet fouter zijn, maar "zó fout" 1) is zo mogelijk toch nog fouter en 2) zegt niets over hoe veel meer fout het nog kan.
Overigens, komt het hele verschijnsel niet uit het Engels (waar het ook niet bepaald oud is)?
Er staat me concreet bij dat ik de uitdrukking (in het Engels) voor het eerst hoorde in The Blair Witch Project (hier op 31:28) en dat ik het destijds een vrij humoristisch taalbouwsel vond.
Bedankt voor je opmerkingen, Lucas Seuren. Ik ben het met je eens dat 'totaal' en 'zo' niet hetzelfde effect met zich meebrengen.
En ik heb inderdaad ook nagedacht over het verschil tussen 'dat is zo niet aardig' en 'dat is zo onaardig', de laatste lijkt me erger. Of de eerste erger klinkt dan 'dat is onaardig' kan ik niet zeggen. Wel leuk dat het verschil tussen 'niet aardig' en 'onaardig' bij jou dus zo extreem blijkt.
'zo totaal', daar had ik nog niet over nagedacht! Ik ben het met je eens dat dat goed kan. En bedankt voor je pragmatische analyse van het verschil tussen 'zo' en 'totaal'. Ik kan me er wel in vinden.
Heel mooi, Drabkikker.
Ik ken de constructie pas sinds kort. Ik zou haar nooit gebruiken, maar ze interesseert me wel. Ik vraag me af of je 'zo' ook samen met de ontkenning uit het zinsverband kunt halen. Kun je bijvoorbeeld zeggen:
(1) Jij bent niet aardig, en wel zo niet.
(2) Dat bier is niet te zuipen, en wel zo niet.
(3) Hij had zijn haar niet gekamd, en wel zo niet.
Al die zinnen vind ik met bijvoorbeeld 'totaal', 'absoluut', 'zeer beslist' of 'helemaal' op de plaats van 'zo' nog wel redelijk. Volgt 'zo' hier hetzelfde patroon?
Nog een vraagje: kun je 'zo' ook direct voor andere ontkenningen dan 'niet', bijvoorbeeld 'voor geen meter'? Kun je bijvoorbeeld zeggen:
(4) Dat bier is zo voor geen meter te zuipen.
Voor mijn gevoel zijn elementen als 'totaal' en 'absoluut' in die zin heel goed op de plaats van 'zo' te gebruiken. Volgt 'zo' dat patroon?
Zinnen (1-3) zie ik niet zo zitten (niet zo sterk als: "zie ik zó niet zitten"), maar (4) lijkt mij niet onmogelijk. Maar ik gebruik de constructie zelf ook niet, dus zeker is het allemaal niet.