Door Michiel de Vaan
joop zn. ‘vrucht van de meidoorn’
Oorspronkelijk de benaming van een doornstruik (meidoorn, roos), die in het Nederlands meestal op de vruchten daarvan is overgegaan. Vnnl. iopen vat ‘vat voor jopenbier’ (1561, Spel van Sinne, Brabant), jopen, joopen ‘rode vruchten van de meidoorn’ (1567, Dodoens, Cruijdboeck [geciteerd naar uitgave 1618]), jopkens, jopen ‘rozenbottels’ (ibidem). Ook voor ‘rode appels’:joopkens (1567, Junius), joope (1721). Met b in joben-bessen ‘bessen van de vuilboom [rhamnus]’ (1775).
Het jopenbier ‘bier van jopen’ was tussen 1500 en 1900 een bekende biersoort. Het was uit Noord-Duitsland ingevoerd bier (het wordt bijv. in een adem met Hamburger en Rostocker herkomst genoemd), dat waarschijnlijk met jopen op smaak gebracht werd: joopen bier (1507, Rekening van het lastgeld in Amsterdam, Waterland en het Noorderkwartier van Holland). Andere vroege attestaties zijn o.a. juypenbier (Brabant, 1542), hupenbier (Antwerpen, 1546), joepenbier (Amsterdam, 1552), yepen-bier (Mechelen, 1555), jopen-bier (Holland, 1560), jeupenbier(1567), joppenbier (1583). Het vocalisme vertoont veel variatie, wat met de herkomst als leenwoord te maken zal hebben. Alleen hupenbier ziet eruit alsof het een echt-Nederlands dialectwoord bevat, al treffen we hupen nergens anders aan voor ‘jopen’.
J-vormen in het dialectwoord voor ‘meidoorn(vrucht)’ zijn algemeen in moderne, Oostnederlandse dialecten van Groningen tot Gelderland: Gron. jeupen mv., Drents jeup, jeep, jiep, ook jiepenbos, Gelders jeupie en juppiesboom. Daarbij sluit jiepel(t) aanin de regio Kleef-Kalkar, met hetzelfde el-suffix als in Ripuarisch hiepel en Silezisch hiefel.
De etymologie (zie beneden) doet westelijk hiep(e) verwachten als tegenhanger van noordoostelijk jeep, joop. En inderdaad vinden we in Zeeuws-, West- en Frans-Vlaanderen – dialecten waarin de h- regelmatig wegviel – iepe, iep, en, met initiële n- door verkeerde woordscheiding (vgl. naarstig), niep.
Standaardtalig joop stamt dus uit oostelijke dialecten of uit het Nederduits, waar de ontwikkeling van *ie- tot je- vaker voorkomt, bijv. in het woord voor ‘uier’ (Drents jidder, Twents geder uit *jeder). Blijkbaar verhinderde de h- in oorspronkelijk *hiepe die ontwikkeling niet. De ronding van ee tot eu of oo zal door de volgende lipklank p veroorzaakt zijn, vergelijk bijv. Mnl. weuke, woeke ‘week’, Mnd. jummant ‘iemand’, schöpen ‘schepen’. Blijft de vraag waarom de westelijke schrijftaal, al vanaf de 16e eeuw (dus voor de migratie van grote aantallen Oostnederlanders en Nederduitsers naar Holland), het woord joop gebruikt voor een inheemse plant. Waren de jopen in jopenbier zo bekend dat daardoor hiepen naar de achtergrond verdween?
Verwanten: Oudsaksisch hiopo ‘rozenbottel’, Oudhoogduits hiofa v., hiofo m. ‘doornstruik, hondsroos, rozenbottel’, hiofalter ‘doornenstruik’, Mhd. hiefe f., Nhd. Hiefe ‘rozenbottel’, Oudengels hēopa m. ‘doornstruik, braam’, hēope f. ‘hondsroos’, Middelengels hēpe, Nieuwengels hip ‘rozenbottel’, Oudzweeds hiupa, hjupon, Ouddeens hyben, IJslands hjúpa n., Nieuwzweeds nypon ‘rozenbottel’, uit PGm. *heupan- m, *heupōn- f. ‘doornstruik’, of ‘doornstruik met rode vruchten’. De voorgermaanse oorsprong van *heup- is onzeker. Mogelijk is Oudpruisisch kaāubri ‘doorn(struik)’ verwant, maar zeker is dat niet. Indien de ondoordringbaarheid van het gewas (‘op een hoop’) of het in trosjes groeien van de vruchten als benoemingsmotief acceptabel zijn, is een verbinding met de woordfamilie van hoop(je) (PGm. *haupa-), heuvel (*hubila-), hof (*hufa- ‘heuvel’) en vooral Oudhoogduits hiufila ‘wang’ (*heupilō–), dat dezelfde ablautstrap heeft als *heupan-, erg aantrekkelijk. Maar de betekenisrelatie is niet hard te maken: er zijn immers wel meer struiken met die kenmerken.
Literatuur: Stallaert, Glossarium (1890); Etym. Wb. des Althochdeutschen IV: 1051; Kroonen 2013: 224; www.meertens.knaw.nl/pland. Een uitgebreid overzicht van vroege attestaties van jopenbier is te vinden op http://witteklavervier.nl/nl/historie/50-sources-about-beer/216-jopen-bier-joppenbier-jopen-biers.
