Terwijl je even niet oplet zijn de woorden alweer van betekenis veranderd. Op het Meldpunt Taal schrijft iemand:
BNR Radio meldde dat Warren Buffett zijn ‘spreekwoordelijke grote olifant’ ging schieten of geschoten had. Bij mijn weten bestaat er geen spreekwoord over het schieten van een olifant, wel van een bok. Dit wordt misschien het zoveelste voorbeeld van een taalverandering (eureka!) die begint met een vergissing: BNR verwisselde de termen ‘spreekwoordelijk’ en ‘figuurlijk’.
Wat is hier nu weer aan de hand? Er zijn inderdaad geen spreekwoorden over het schieten van grotere zoogdieren, al bestaat er wel een spreekwoordelijke olifant met een grote snuit. Betekent spreekwoordelijk inmiddels hetzelfde als figuurlijk?
Maar dat spreekt dan weer tegen dat spreekwoordelijk ook gebruikt wordt op plaatsen waar figuurlijk evenmin op zijn plaats is:
- De spreekwoordelijke WordPress 5 minuten installatie (Marleen de Korver)
- Aan de spreekwoordelijke vooravond van mijn reis (Waar ben jij nu)
In toenemende mate zie je namelijk dat mensen iets spreekwoordelijk noemen dat helemaal geen spreekwoord is. Een kleine greep van internet: ,,Al snel hield hij zijn spreekwoordelijke bek”, ,,de spreekwoordelijke angst voor haar”, ,,ze hebben hem [Pim Fortuyn] spreekwoordelijk doodgedemoniseerd met hun haatzaaierij” (…)
Ook hier is lang niet altijd sprake van figuurlijk taalgebruik, maar Sanders benoemt niet wat de betekenis dan wel is.
Mij lijkt de nieuwste betekenis er een van ‘veelbesproken’, ‘fameus’: ik sta nu aan de vooravond van die reis waarover ik het zo vaak gehad heb, hier komt dan mijn fameuze recept voor het installeren van WordPress. Een spreekwoord is iets dat je vaak zegt, een cliché. Een spreekwoordelijk woord is een woord dat je nu al heel veel in de mond genomen hebt.
De meeste voorbeelden die Sanders noemt, kun je ook zo begrijpen, al weet ik het niet helemaal zeker bij doodgedemoniseerd. Ik heb de indruk dat het daar meer alleen een versterkend element is, zoals mensen ook wel letterlijk gebruiken.
Er zijn overigens ook wel degelijk voorbeelden waarin spreekwoordelijk duidelijk zoiets betekent als figuurlijk: hier is bijvoorbeeld iemand die de natuur rond de Waddenzee, waar hij in de buurt noemt zijn spreekwoordelijke voor- en achtertuin noemt. Of neem dit voorbeeld over een ‘spreekwoordelijke’ jas die mensen aanhouden ter psychologische zelfbescherming.
Binnen tien jaar tijd heeft spreekwoordelijk dus een breed spectrum aan betekenissen
Er treedt misschien ook een beetje een begripsverwarring op: voor sommige mensen is het verschil tussen spreekwoorden en uitdrukkingen niet zo groot.
Spreekwoorden ontstaan blijkbaar niet zo gemakkelijk (ik vraag me overigens af wat het jongste spreekwoord in het Nederlands is!), maar met uitdrukkingen ligt dat allemaal niet zo nauw, lijkt het.
Er is weliswaar geen spreekwoord ivm je bek houden, maar dat is natuurlijk wel een uitdrukking. Mocht er een adjectief bestaan dat hiernaar verwijst (iets als 'uitdrukkinglijk', maar dan beter!) zouden we dag kunnen gebruiken. In afwezigheid daarvan is het gebruik van 'spreekwoordelijk' voor sommigen misschien een goed te praten stoplap…
In het voorlaatste nummer van Onze Taal uitte een lezer de taalergernis dat hij zich stoort aan het foutief gebruik van letterlijk in plaats van figuurlijk. Zo hoorde hij bijvoorbeeld dat het jaar van een wielrenner letterlijk in duigen was gevallen. Maar dat was juist figuurlijk bedoeld. Heel herkenbaar en kom het ook tegen. Andere voorbeelden zijn moeilijk te googelen, en het is mogelijk meer iets van de spreektaal om een situatie extra te benadrukken.
Ik zat in eerste instantie te denken aan een overname uit het Engels (zeker het Warren Buffett-voorbeeld, dat mogelijk een uit het Engels overgenomen bericht is). In het Engels kan "proverbial" ook zoiets als "veelbesproken, fameus" betekenen, zoals jij voor het Nederlands suggereert. Mijn Oxford Advanced Learner's Dictionary (1995) geeft de betekenissen: 1 of or expressed in a proverb; 2 well-known and talked about by a lot of people.
Maar nou kijk ik in mijn Van Dale (eveneens 1995) en daar vind ik onder "spreekwoordelijk": 1 als spreekwoord gangbaar, van de aard van een spreekwoord; 2 algemeen bekend, telkens weer als voorbeeld genoemd. De tweede betekenis kan natuurlijk altijd nog aan het Engels ontleend zijn, maar hij is in elk geval veel minder recent dan ik op grond van dit stukje vermoed had.
In het bekende parodie van Weird Al Yankovic "Word Crimes" komt dezelfde ergernis voor over het gebruik van het woord 'literary' in het Engels (O, but just now you said, you literally couldn't get out of bed, that really makes me wanna literally smack a crowbar upside your stupid head.
Het is in het Engelstalige taalgebied een van de klassieke taalergernissen, bijna te vergelijken met 'groter als' bij ons. Zet twee Engelstalige taalmopperaars bij elkaar en gegarandeerd begint er binnen vijf minuten iemand over 'literally'.