De journalist Jan Kuitenbrouwer begon erover, gisteren op Twitter, en sindsdien laat het me niet meer los: de uitspraak door onze koning van de [v]. Nog geen twee geleden verscheen er een proefschrift waarin werd aangetoond hoe de uitspraak van de [v] steeds dichter bij die van de [f] komt te liggen (zodat er geen verschil meer is tussen vier en fier), nu merkte Kuitenbrouwer op dat er in de Troonrede af en toe een [v] klinkt die meer klinkt als de [w] in wier:
#troonrede Willem Alexander heeft de ‘v’ van zijn moeder. Dwz: een ‘w’.
— Jan Kuitenbrouwer (@kuitenbrouwer) 15 september 2015
Als voorbeeld twitterde hij later:
@fonolog Ja, viel mij ook op. ‘Omwangrijke inwesteringen.’ #troonrede
— Jan Kuitenbrouwer (@kuitenbrouwer) 15 september 2015
Nu komt de zinsnede ‘omwangrijke inwesteringen’ niet voor in de tekst van de Troonrede – het woord omvangrijk staat er helemaal niet in –, maar wanneer de koning bijvoorbeeld op 6 minuut 22 investeringen zegt, dan hoor je daar duidelijk een w-achtige klank. Een nog duidelijker voorbeeld is te horen in het woord november op 5 minuut 44.
Daar staat overigens tegenover dat hij eigenlijk nóg vaker een [f] zegt in plaats van een [v]. Op 5:33 zegt hij bijvoorbeeld, in mijn oren: ‘Deze in[w]estering in onderwijskwaliteit wordt betaald uit geld dat [f]rijkomt door de in[f]oering [f]an het studie[f]oorschot voor studenten.’
Wat is hier allemaal aan de hand? De uitspraak van de w, de v en de f liggen in het Nederlands heel dicht bij elkaar. Er zijn weinig of geen andere talen die de klanken alle drie hebben: het Duits heeft bijvoorbeeld alleen een f en een klank die een beetje het midden houdt tussen een v en een w (Nederlanders horen die klank als een w en Engelstaligen zijn geneigd hem als een v te horen: Villem Alexander.)
In eerste instantie dacht ik daarom dat het misschien ging om een laatste restantje Duits accent. Van de Koning kun je verder op geen enkele manier horen dat zijn vader Duits is en zijn moeder half-Duits, maar misschien komt het af en toe toch nog naar boven, bijvoorbeeld wanneer hij zoiets plechtigs moet doen als de Troonrede voorlezen – automatisch schiet hij dan misschien in de taal van zijn moeder. In de Kersttoespraak van vorig jaar hoor ik het niet.
Maar er is misschien nog een aanvullende verklaring. Dat is dat de koning verder – en in zijn spontane taalgebruik – geneigd is een [f] te maken van de [v], zoals blijkt uit die zin over het studiefoorschot. Wanneer hij er speciaal op let, en er iets aan probeert te doen, drukt hij zijn [v] soms net iets teveel de andere kant op, en komt uit op een [w]. Als ik het goed hoor, doet hij het ook vooral bij wat plechtige, onalledaagse, uit het Latijn afkomstige, woorden zoals inwestering, innowatief en relewant. Ik hoor het hem niet doen bij van of voor of zelfs bij welvaart; ik vermoed dat hij het dus niet zou doen bij omvangrijk.
De twee verklaringen sluiten elkaar niet uit: hij steunt bij die neiging om [v] en [f] uit elkaar te houden onwillekeurig misschien ook op de uitspraak van zijn moeder, en komt dan uit op iets wat dicht ligt in de buurt van de [w].
Een gevalletje van hypercorrectie dus?
Naar mijn gevoel wordt het begrip 'hypercorrectie' soms iets te makkelijk op dit soort situaties geplakt; je kunt in dit geval niet zeggen dat de w OOIT een 'correcte' uitspraak is voor de v of de f.
Je zou over die klanken v, w en f een hele verhandeling kunnen schrijven. Ik herinner me bijvoorbeeld hoe een vroegere leraar afgaf op mensen die vraak in plaats van wraak uitspraken of zelfs fraak. De plaats voor de vloeiklank r nodigt wel meer uit tot afwijking dan in de woorden die hierboven genoemd zijn, voor een klinker. Het zal een mengeling zijn van netjes willen spreken en aanleg/opvoeding/genen 🙂 Plus de neiging uit balorigheid, naast de Troonrede, naar het Haags af te zakken.
"hoe een vroegere leraar afgaf op mensen die vraak in plaats van wraak uitspraken" – In Vlaanderen krijgen we zelfs letterlijk op school aangeleerd dat je "wraak als vraak moet uitspreken". Maar hier hebben de /w/ en de /v/ dan ook een andere klankwaarde dan in het Hoge Noorden.
Ik weet niet beter dan dat "wraak" met een "v" wordt uitgesproken. Van Dale geft dat ook als enige uitspraak. Idem voor "wreed". Ik hoor die woorden nooit anders dan met "v" (of "f" in bepaalde regio's).
Mij viel 't ook op, inderdaad; helaas was ik net tien minuutjes later met mijn melding op Twitter, anders was de roem vast míj deel geworden. 😉
Ik zou deze uitspraak ook wel als een overcompensatie van de in 's konings mond gewone lenis-f interpreteren. Ik vind het wel aardig klinken, eigenlijk. Je kunt toch niet te volks klinken in zo'n situatie, maar die rare AN-v daar gebruiken is ook weer zo schools (of Zuid-Nederlands), dan is de -w- een prima optie.
Wat houd ik toch van mijn oude, degelijke "Zuid-Nederlandse , zelfs schoolse" v. Geen koninklijke maniertjes, enkel maar een mooie, nette "v" .
Mooi of niet, ik vind wat er ginds in het noorden met de f, v en w gebeurt alvast veel spannender.
Nog over de f en de v. Ik herken het ook, maar vraag me af of dit niet al veel langer op grote schaal zo wordt uitgesproken, alleen valt het nu sterker op. Ik spreek vier en fier ook hetzelfde uit, maar de woorden Felix en veelvuldig nog met een f in Felix, maar vooral de tweede v in veelvuldig nog met een zachte v.
"Er zijn weinig of geen andere talen die de klanken alle drie hebben"
Wat betekent dat, "weinig of geen"? Er zijn weinig talen die enz. of er zijn geen talen die enz., maar weinig of geen is onzin.
Ik denk dat met die uitdrukking bedoeld is dat er geen talen zijn die de v, de w en de f alle drie kennen. Maar wacht even, denkt de spreker, misschien vergis ik me en zie er één of een paar over het hoofd. En dan is het geen onzin, het is een manier van zich feilloos uitdrukken, het kan nooit mis zijn. De Fransen zeggen dan Vous êtes prudent comme un Normand.
En wij, Nederlanders, spreken natuurlijk graag uit wat we aan letter zien staan. Dat gaat bij dit alles als een wervelwind door me heen. Wervelwind, mmm, drie keer w…
De Zuid-Nederlandse "v" staat ook niet tegenover deze "w", in die streken spreekt men de w immers bilabiaal uit. Dat is ook 'n deel van het probleem: in die "schoolse" standaarduitspraak liggen w en v zo dicht bij elkaar, dat het verschil nauwelijks te horen valt. Het is dan niet zo verrassend dat sprekers beide klanken dan samenvoegen, of in de plaats de v en de f samenvoegen.
Overigens is dat niet precies wat er historisch in de Noord-Nederlandse dialecten moet zijn gebeurd: die dialecten hebben naar 't zich laat aanzien de oorspronkelijke Germaanse f gewoon behouden ("fisk"), tussen klinkers kan die dan nog wel stemhebbend of lenis worden, maar uiteindelijk zijn het allofonen van dezelfde klank. In het zuiden is er, mogelijk onder Franse invloed, een stemhebbende v (en ook een stemhebbende z) opgekomen, maar die v had daar ook de ruimte omdat de w er bilabiaal werd uitgesproken. De Nederlandse standaardtaal is 'n beetje 'n ongelukkige hybride door zowel die zuidelijke tegenstelling tussen v en f, als de noordelijke variant van de w te handhaven.
Nou, dan moet je toch mij eens bellen. Ik zeg daar toch echt een w.
Ik heb het zelf niet beluisterd, maar het is wel bijzonder dat de koning dit een half jaar geleden in de kersttoespraak nog niet deed. Wat is er in de tussentijd gebeurd? Is de invloed van zijn moedertaal groter geworden? Heeft hij misplaatste feedback gekregen waardoor hij is gaan overcompenseren?
En dan nog iets: andersom, w>v, komt ook voor, luister maar eens naar het nummer 'Vreemde wegen' van Bløf, daar hoor je toch duidelijk 'Vreemde vegen'. Overigens is dit verschijnsel op al hun cd's te horen, dus de uitspraak van zanger Pascal is wel consequent.
Okee, en dan nu: erwt.
Misschien zou je kunnen zeggen dat de hypercorrectie hem in dit geval niet zozeer zit in het corrigeren waar correctie overbodig is, maar in het de correctie verder doordrukken dan gewenst is. Of is daar een andere naam voor?
Het lijkt me wat dat betreft een beetje zoals sprekers van dialekten die een /ao/ hebben voor de standaardtalige /aa/ daar in de standaardtaal wel een naar een /ae/ of zelfs /èè/ neigende klank van maken (waardoor standaardtaalsprekers dan vaak denken dat dat de dialektklank is, zoals Sonneveld die /ae/ zei wanneer hij een 'boers' accent opzette).
De moeder van Willem-Alexander, de prinses Beatrix is niet half-Duits maar volle Duitse, net als haar ouders ook. Na Willem III is iedereen vrijwel 100% Duitser!
Da's heel simpel, de w is hier de samentrekking van ui, zoals we ook hebben in de freule Wttewaal van Stoetwegen. Erwt was oorspronkelijk eruit en dat gebeurde dus ook: ert werd de uitspraak, (zo'n geintje tussendoor merkt niemand, toch?)
Je zou de vorige Troonredes en Kersttoespraken er op na moeten luisteren, maar mijn theorie is dat hij het in de Troonrede eerder doet dan in de Kersttoespraak, omdat de eerste veel formeler en plechtiger is dan de tweede. In de Kersttoespraak van vorig jaar komen woorden als 'investering' e.d. helemaal niet voor.
Ik zal eens naar Bløf luisteren, als ik de moed kan opbrengen.