Taal is taal (2)

Elke(?) taal kent uitingen van het type X=X: Genoeg is genoeg. Op is op. In aflevering 1 is een indeling voorgesteld met vijf hoofdcategorieën en enkele onderverdelingen:

1 X = X                                   Afspraak is afspraak.

2 (X)-(X) in bijzin                  Ik doe wat ik doe.

3 X, X  + voorwaarde             Als het af is, is het af.

4 X, X + reden, vergelijking, duur      

4a reden                                   Het gaat zo omdat het zo gaat.

4b vergelijking             Het gaat zoals het gaat.

4c duur                                    Het gaat zolang het gaat.

5 X, X  in nevenschikking, met ‘en’ of met ‘of (niet)’

5a X = X en Y = Y                  Werk is werk en vakantie is vakantie.

5b X of X?                              Is het mooi of is het mooi?

5c X of niet X                         Je bent vader of je bent het niet.

Helpt u mee verzamelen? Hieronder enkele suggesties.

Mijn verzameling is beperkt tot Nederlandse voorbeelden. Uiteraard komt dit verschijnsel ook in andere talen voor. 1 Befehl ist Befehl. Sometimes a cigar is just a cigar. The best thing you can do is the best thing you can do. 2 A man has got to do what a man has got to do. Que sera sera, whatever will be, will be. 3 If it is enough, it is enough. It ain’t over till it’s over. 4 à la guerre comme à la guerre. It takes as long as it takes. 5 Father is father and mother is mother. You’ll like it or you won’t.

Onduidelijk is nog of andere talen andere constructies hebben, die niet onder de vijf categorieën vallen.

De categorieën komen ook gekoppeld of gemengd voor. X =X kan nog een X achter zich krijgen: Een vrouw is een vrouw is een vrouw. Op X kan ook ‘X, X + voorwaarde’ volgen: Ik ben verhinderd. En als ik verhinderd ben, ben ik verhinderd. En Een vrouw is een vrouw, zoals een heer een heer is een mengvorm van 4b en 5a. Ook Kome wat komt (2) valt als een mengvorm te beschouwen, met (4b) Het komt zoals het komt in een aanvoegende wijs die de ‘wat’-constructie noodzakelijk maakt.

De constructies komen soms voor met een extra toevoeging om de zeggingskracht of een speciale betekenis te versterken.

(1) Melk is gewoon melk. Hier benadrukt ‘gewoon’ de implicatie van nuchterheid: zoek er niks achter, niks ‘witte motor’. Andere varianten hebben ‘eens’ en/of ‘blijft’. Hiermee wordt benadrukt dat er niets meer aan te doen is: Eens gegeven blijft gegeven.

(2) Wat gezegd is, is nu eenmaal gezegd. Hier versterkt ‘nu eenmaal’ de berusting of ook de afweer om iets te herroepen.

(3) Het is pas rond als het rond is. Hier geeft ‘pas’ aan de uiting de kleur van een waarschuwing.

Soms is een constructie niet volledig, bijvoorbeeld Een man (is) een man, (en) een woord (is) een woord. Deze constructie met ‘en’ (5a) is trouwens ook op te vatten als een ‘zoals-constructie (4b): “Zoals een man een echte man is, is zijn woord een echt woord.” Ander voorbeeld: Na ‘of’ in constructie 5c kan ook alleen ‘niet’ volgen: Je bent voorzitter of (je bent het) niet. En in een enkel geval is de constructie onderdeel van een andere uitdrukking: Hebben is hebben (en krijgen is de kunst). Voor de verzamelaars van Engelstalige formuleringen: First things first valt in categorie 1, waarin het tweede ‘first’ dan wel van woordsoort verandert.

Niet meegenomen zijn een vijftal verwante constructies die niet te herleiden zijn tot X = X of een andere categorie.

Uitdrukkingen als de boel de boel laten of de tijd de tijd geven hebben niet de structuur X = X. Dat zou zijn: “De boel de boel laten, is de boel de boel laten.” Bovendien gaat het hier om een heel eigen betekenis: ‘niet opruimen’, ‘geduld hebben’, en in het voorbeeld van de kat: ‘het beestje bij de naam noemen’.

Met deze uitdrukking wordt bedoeld dat de huidige X slechter is dan de vroegere X. In het boter-voorbeeld wordt gesuggereerd dat vroeger boter gewoon pure roomboter was, en dat de huidige varianten veel slechter zijn. Vergelijk ook Toen onderwijs nog onderwijs was (en geen ‘edutainment’) en Toen een telefoon nog een telefoon was (en niet een van de vele functies in een mobieltje).

5c Je hebt X en X                 Je hebt mensen en mensen.

Ook hier gaat het niet om gelijkstelling van de X’en. De spreker wil juist verschil suggereren. Vergelijk ook Je hebt mensen die werken en mensen die werken. Meestal heeft dan de tweede X een hogere positieve lading.

Ook hier gaat het juist niet om de gelijkheid van de X’en maar om de verschillen. In het voorbeeld over de scriptie wordt gesuggereerd dat het hier gaat om een lichtere vorm van een scriptie, bijvoorbeeld een bachelor-scriptie in plaats van een master-scriptie. De synoniem-constructie wordt ook humoristisch gebruikt of om (quasi)-diepzinnigheid te suggereren: Je wordt wakker als je uitgeslapen bent. Je gaat het pas zien als je het door hebt (Cruijff). Gemakshalve rangschik ik hier ook: De kruik gaat zolang te water tot die breekt (zolang die te water kan gaan).

Buiten mijn verzameling bleven tot nu toe uitingen waarin een aspect van X wordt herhaald, zoals in De cirkel is rond. Maar in de volgende aflevering zal blijken dat de ‘betekenis’ ervan heel goed aansluit bij de ‘onderliggende’ betekenis van de vijf categorieën waarmee deze aflevering begon.

De belangrijkste vraag bij deze tweede aflevering is: Zijn er argumenten om de categorisering uit te breiden op basis van de hier behandelde verschijnselen? Een argument voor het bestuderen van dit verschijnsel in andere talen zou kunnen zijn dat sommige constructies misschien heel taalspecifiek zijn. Een kanshebber lijkt 5b: X of X? In het Engels vindt men zelden een constructie als Is it nice or is it nice? En moeten we juist niet kijken naar toevoegingen en weglatingen? Of: is het argument dat X en X verschillen wel een goed argument om een constructie buiten de verzameling te houden? Uw commentaar is welkom.