Wat we nog niet weten over het werkwoord (13)
Er zijn onderwerpen waar de auteurs van de Syntax of Dutch zich duidelijk niet zo goed raad mee weten. Des te is daar een voorbeeld van. Wat kun je bijvoorbeeld beter zeggen:
- Hoe langer ik ernaar kijk, des te meer ik erin ontdek.
- Hoe langer ik ernaar kijk, des te meer ontdek ik erin.
De Algemene Nederlandse Spraakkunst en sommige andere auteurs geven de voorkeur aan het tweede patroon, en ook taaladvieswebsites hebben daar een voorkeur voor. Maar wie een beetje in teksten gaat zoeken vindt minstens evenveel instanties van het eerste, en mij lijkt dat ook helemaal geen vreemde woordvolgorde.
Dus wat moet je ermee? Het probleem dat de auteurs van de Syntax of Dutch zich niet baseren op een of andere verzameling afspraken over wat we wel of niet als correct beschouwen, maar op taalgevoel: wat voelt een moedertaalspreker aan als goed Nederlands, los van alle regels? Wie des te gebruikt, bezigt echter stadhuistaal en dan houdt je taalgevoel al snel op. Ik moet toegeven dat ik het ook niet zou weten: het kan allebei.
Je gevoel weet eigenlijk niet welke plaats in de zin des te meer inneemt: die van want (want ik ontdek er iets in) of van omdat (omdat ik er iets in ontdek).
Zoiets geldt ook voor het gebruik van dat in dit soort constructies. Doe je dat in het eerste lid, het tweede of in allebei?
- Des te langer ik ernaar kijk, des te meer ik erin ontdek.
- Des te langer dat ik ernaar kijk, des te meer ik erin ontdek.
- Des te langer ik ernaar kijk, des te meer dat ik erin ontdek.
- Des te langer dat ik ernaar kijk, des te meer dat ik erin ontdek.
De auteurs vonden voorbeelden van al dit soort constructies – natuurlijk niet precies met deze woorden – behalve van de laatste. Wat is hier aan de hand? Is dit een reëel feit of komt het alleen door de rare taalwereld die des te meer oproept?
Aan de andere kant laat je gevoel je ook in dit soort niet per se in de steek. In een bijzin weet je meteen hoe het moet:
- Het is toch interessant dat hoe langer ik ernaar kijk, des te meer ik erin ontdek.
- Het is toch interessant dat hoe langer ik ernaar kijk, des te meer ontdek ik erin. [uitgesloten]
In dit geval is er maar één mogelijkheid en stadhuistaal of geen stadhuistaal, dan neemt je taalgevoel het meteen over.
Het antwoord op de vraag 'Wat moet je ermee?' volgt na enkele regels: het kan allebei. Die tussenliggende regels bevatten echter allerlei zaken waarover ik mij hogelijk verbaas. Hoe langer ik ernaar kijk, des te meer vraagtekens ik erbij plaats. (Ik schrijf nu toch geen stadhuistaal; kom nou toch…!)
Hoe langer ik ernaar kijk, hoe meer vraagtekens ik erbij plaats / hoe minder ik ervan snap: weg stadhuistaal 😉
Aan de andere kant, een uitdrukking als "des te beter" lijkt me ook geen stadhuistaal.
Nee, 'des te beter' op zich zelf niet, dat is grappig: het wordt pas plechtig als je er iets aan toevoegt. (En Pieter Bal schrijft kennelijk van zichzelf al plechtig, die heeft daar geen stadhuis voor nodig.)