Door Marc van Oostendorp

Moet je nu groter als zeggen of groter dan? Daarover kun je lang bakkeleien zonder dat een van de bakkeleiers er gelukkig van wordt. Je kunt je ook afvragen waaróm er eigenlijk variatie is, en waarom precies tussen die twee vormen.

En dan kom je tot verrassende inzichten: dat het Nederlands zich bijvoorbeeld beweegt in de richting van het Duits, maar dat het Duits zich zélf weer naar elders beweegt, bijvoorbeeld. Daarover gaat een nieuw artikel van drie Nijmeegse onderzoekers, Lukas Reinarz, Hugo De Vos en Helen de Hoop.

Het eerste dat je dan opmerkt is dat het Nederlands met die variatie zit ingeklemd tussen het Engels en het Duits:

• Thomas is stronger than Tessa.
• Thomas is sterker dan / als Tessa.
• Thomas ist stärker als Tessa.

‘Dan’ wordt volgens veel schoolboekjes de correcte vorm beschouwd, net als in het Engels.
(Als het waar is dat als in opkomst is, hebben we trouwens een goed argument tegen de mensen die denken dat iedere verandering in onze taal te wijten is aan het Engels. Soms bewegen ‘fouten’ zich van die taal af.) Als is de vorm die ze ook in het Duits gebruiken; het is bovendien de vorm die wij (en het Engels) gebruiken om vergelijkingen te maken:

• Thomas is as strong as Tessa.
• Thomas is even sterk als Tessa.
• Thomas ist so stark wie Tessa.

Dan > als > wie

Het interessante is nu dat er ook variëteiten van het Duits zijn die aan het veranderen zijn, Die zeggen dan, tot grote ergernis van de Duitse haarklovers:

• Thomas is stärker wie Tessa.

Bovendien kenden het Oud- en het Middelhoogduits, ook het ‘Engelse’ systeem, dat daarmee dus het oudst bekende is:

• wîz alsô der snê
  ‘wit als (de) sneeuw’
• Trehtin, diniu wort, diu sint suozzere in minem munde danne daz honich unt der flade
  ‘Heer, uw woorden, die zijn zoeter in mijn mond dan de honing en de taart’

Zuinig

In de loop van de tijd verandert dan in de vergrotende trap dus kennelijk in als, en daarna in wie.

Waarom? Volgens de Nijmegenaren is de geschiedenis van de twee constructies te zien als een voortdurend spel van aantrekking en afstoting van gelijkstellende (‘wit als sneeuw’) en vergelijkende (‘zoeter dan honing’) constructies.

Aan de ene kant hebben ze natuurlijk qua betekenis iets met elkaar te maken: allebei gaan ze over vergelijkingen. Daaruit komt de neiging voort om dan maar hetzelfde woord te gebruiken. Aan de andere kant verschillen ze van elkaar: daaruit komt de neiging voort om ze dan toch weer van elkaar te doen verschillen. In de tredmolen van de geschiedenis ligt soms de ene kracht boven en dan weer de andere.

Dat verklaart dan nog niet waarom de geschiedenis permanent één bepaalde richting op lijkt te drijven; waarom zijn we geneigd te zeggen zoeter als honing en niet wit dan sneeuw? De Nijmegenaren hebben daar een interessant antwoord op: in zoeter dan honing drukt -er eigenlijk al uit dat het om een vergrotende trap gaat, en dan hoeft dat dus niet meer te doen. Dat kan dan net zo goed als worden, zodat de taal zo zuinig mogelijk met haar middelen kan blijven omgaan.

Een stapje verder

Alleen komt wit als sneeuw dan in de verdrukking, want er is in die constructie niets meer dat de specifieke betekenis ervan uitdrukt. Die constructie gaat dan als het ware op zoek naar een nieuw woord, en vond dat in het Duits (dat het meest geavanceerd is in deze ontwikkeling) in het woord wie. In die taal maak je, anders dan in het Engels of het Nederlands, namelijk verschil tussen de volgende twee constructies:

• Thomas raucht wie Tessa. [Thomas rookt zoals Tessa.]
• Thomas raucht als Tessa. [Thomas rookt als hij Tessa is].

In het Nederlands kan Thomas rookt als Tessa beide betekenissen hebben. Maar het Duits heeft dus het woordje wie in een vergelijkbare constructie en kan die inzetten voor andere vergelijkingen: so stark wie. Daarmee lijken de mogelijkheden voor het Duits overigens wel uitgeput; ik ben benieuwd wat onze oosterburen de komende 500 jaar gaan verzinnen om de cirkel weer een stapje verder te draaien.