• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

Joost Zwagerman en de werkelijke werkelijkheid

22 maart 2018 door Marc van Oostendorp 4 Reacties

Door Marc van Oostendorp

Het boek Leven in een doodgeboren droom. De wereld van Joost Zwagerman van Rémon van Gemeren kun je het beste van achteren naar voren lezen: beginnen bij het overzichtsessay dat aan het eind staat, dan de thematisch geordende stukken over Zwagermans essays (met thema’s als ‘romantiek’, ‘beeldende kunst’ en ‘zelfdoding’) en tot slot de gedetailleerde analyses van dichtbundels en verhalend proza

Er rijst dan een beeld op van een schrijver die zijn hele carrière blijk gaf van een wereldbeeld dat je misschien niet klinisch maar dan toch wel literair depressief zou mogen noemen. En het beeld van een neerlandicus die het raadsel probeert te ontsluieren.

Ontsnappen

In Zwagermans werk klinkt vanaf het begin als een basso continuo een grote onvrede met het bestaan, en een neiging om eraan te ontsnappen. Alle personages in de romans, alle stemmen in de gedichten willen dat: ontsnappen in de kunst, in de drugs, in de liefde, in God. Het lukt nooit: de ontsnappingsroutes vallen altijd tegen, steeds wordt men weer teruggegooid op wat Van Gemeren soms de ‘werkelijke werkelijkheid’ noemt, die grauw is en ongelukkig stemt.

Mij lijkt dat menen dat het gemodder de ‘werkelijke werkelijkheid’ is, en dit tot in je wezen laten doordringen een depressief wereldbeeld genoemd mag worden. Het is bekend dat depressieve mensen de wereld in zekere zin helderder zien dan mensen die ‘gezond’ zijn. Gezonde mensen hebben verwachtingen die je als overdreven optimistisch kunt beschouwen. Mij lijkt die term ‘werkelijke werkelijkheid’ in algemene zin erg problematisch: het is een manier van kijken die sommige mensen hebben, het is een wereld waaraan Zwagerman kennelijk uit alle macht probeerde te ontsnappen, maar die hem zijn leven bleef vergezellen.

Tussen neus en lippen

Voor hem was deze werkelijkheid kennelijk erg werkelijk, en dat is erg genoeg. Wat dat betreft is de titel Leven in een doodgeboren droom heel goed gekozen.

Van Gemeren laat knap en uitvoerig zien dat je al Zwagermans werk in dit licht kunt zien. Zelfs een roman als De buitenvrouw over een man die in een buitenwijk woont, leraar is op een middelbare school en een seksuele verhouding begint met een Surinaamse collega, gaat volgens Van Gemeren niet in eerste instantie over racisme en integratie, zoals wel is beweerd, maar over een poging te ontsnappen uit de alledaagsheid.

Het moet natuurlijk een aansprekend gegeven zijn voor iemand die zelf leraar is en in Landsmeer woont, daar maakt Van Gemeren ook geen geheim van. Net zo min als van zijn eigen neiging om juist niet te ontsnappen. De essayist doet weinig persoonlijke ontboezemingen, maar schrijft tussen neus en lippen door wel:

Ik realiseer me dikwijls hoe veilig ik me voel wanneer ik thuis ben of voor de klas sta, en ook hoe snel dat kan omslaan, bij wijze van spreken als ik mijn onopvallende behouden huis verlaat en inde stad het rumoer van ‘partycentrum Nederland’ zie en hoor (…).

Geloof

Van Gemeren is het eens met Zwagerman dat ‘de werkelijkheid’ verschrikkelijk is, maar hij meent dat je je daar bij moet neerleggen. Het probleem lijkt mij dat als je verbeelding en werkelijkheid naast elkaar zet, je die twee dingen van elkaar scheidt. Sommige dingen zijn slechts verbeelding.

Dat vreet uiteindelijk ook de literatuur aan. Wie gelooft in de kracht van de literatuur meent dat die literatuur ook een aspect van de werkelijkheid laat zien dat even werkelijk is als de ‘werkelijke werkelijkheid’. Als je daar niet meer in gelooft, als dat een doodgeboren droom is, dan blijft er niets over.

Mooie muziek

Hoewel Van Gemeren nadrukkelijk geen biografie heeft willen schrijven, kan hij er natuurlijk ook niet om heen dat Zwagermans werk waarschijnlijk voor altijd gekleurd zal blijven door zijn zelfgekozen dood. Op de omslag van het boek staat de schrijver er ook somber bij, in het zwart, met zwart haar, en een heel ernstig gezicht. Van Gemeren is heel voorzichtig om de lijn te trekken – Zwagerman had altijd tegen zelfmoord gepleit en de dood nooit als een ontsnappingsroute gepresenteerd – maar je kunt natuurlijk wel een draad zien van een wereldbeeld waarin alles in wezen kleurloos en zinloos is en de beslissing daar geen deel van uit te maken.

Maar ik moet als ik aan Zwagermans dood denk ook altijd denken aan een detail: dat hij die avond te gast zou zijn in een radioprogramma over klassieke muziek en dat hij daar ook een lijstje met allemaal sombere muziek voor had uitgekozen. Dat hij daar dus niet kwam opdagen. Dat we dus niet weten of hij met die playlist van klassieke muziek – niet echt zijn onderwerp – ons toch nog iets had willen vertellen; ons, achterblijvers in deze werkelijke werkelijkheid.

Rémon van Gemeren. Leven in een doodgeboren droom. De wereld van Joost Zwagerman. Amsterdam: Prometheus, 2018. Bestelinformatie bij de uitgever.

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: 20e eeuw, 21e eeuw, Joost Zwagerman, literatuur

Lees Interacties

Reacties

  1. DirkJan zegt

    22 maart 2018 om 16:53

    Als het om de depressies gaat van Joost Zwagerman zijn mensen niet terughoudend om erover te schrijven, maar Joost was niet alleen depressief, hij was manisch depressief. En over die manische kant hoor je vooralsnog verder vrijwel niemand, maar er zitten naar ik heb gehoord rare geestkronkels bij.

    Ik houd me verder ook op de vlakte, maar ik sluit niet uit dat Joost Zwagerman de dood niet alleen koos om een eind te maken aan de ondraaglijkheid van het leven, maar dat hij mogelijk ook zelfmoord pleegde omdat hij dacht dat hij naar een goddelijk hiernamaals toe zou gaan. Wellicht dat als over twee jaar zijn biografie verschijnt er meer licht wordt geworpen op al zijn diepe zielenroerselen, maar zeker is dat niet.

    Beantwoorden
    • DirkJan zegt

      22 maart 2018 om 23:45

      Begin 2017 verscheen er een herziene versie van De laatste deur van Jeroen Brouwers over zelfmoord in de Nederlandstalige literatuur. Ook hierin een uitgebreid stuk over de zelfmoord van Joost Zwagerman en dat integraal en gratis is te lezen op de site van Vrij Nederland. Na lezing had ik het gevoel dat er nog veel vragen over zijn, ook vragen zoals ik die in mijn vorige reactie suggereerde.

      https://www.vn.nl/joost-zwagerman-het-verlangen-om-er-niet-te-zijn/

      Beantwoorden
  2. Johan Schipper zegt

    26 maart 2018 om 16:11

    Kort voor zijn dood (vraag me niet hoe kort) kreeg Zwagerman enige zendtijd op Radio 4 (‘De klassieken’, iedere ochtend van iedere werkdag). Ik herinner mij van zijn keuze met name de eerste vioolpartita van Bach. Sombere muziek?

    Beantwoorden
    • Joanna Schipper zegt

      26 maart 2018 om 17:36

      Dit is de muziek die Joost Zwagerman voor het radioprogramma ‘Opium op 4’ had uitgekozen:
      http://www.radio4.nl/opiumop4/nieuws-pagina/12735/overlijden-joost-zwagerman

      Beantwoorden

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

M. Vasalis • Afsluitdijk

De bus rijdt als een kamer door de nacht
de weg is recht, de dijk is eindeloos
links ligt de zee, getemd maar rusteloos,
wij kijken uit, een kleine maan schijnt zacht.

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

DROOMTRAINING

Ik droomde dat ik een pad
een lik moest geven
om hem het likken beter
te doen verstaan.

Bron: Hollands maandblad, mei 1971

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

26-29 juni: Dichters in de Prinsentuin 2025

26-29 juni: Dichters in de Prinsentuin 2025

18 juni 2025

➔ Lees meer
Een rijk leven: afscheidsrede Johan Koppenol, VU Amsterdam

Een rijk leven: afscheidsrede Johan Koppenol, VU Amsterdam

17 juni 2025

➔ Lees meer
3 juli 2025: afscheidssymposium Johan Koppenol

3 juli 2025: afscheidssymposium Johan Koppenol

17 juni 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

geboortedag
1903 Jan Naarding
sterfdag
1983 Coenraad van Haeringen
➔ Neerlandicikalender

Media

De structuur van wetenschappelijke artikelen

De structuur van wetenschappelijke artikelen

21 juni 2025 Door Marc van Oostendorp Reageer

➔ Lees meer
Het culturele landschap van Frits van Oostrom

Het culturele landschap van Frits van Oostrom

19 juni 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
De internationale positie van het Engels

De internationale positie van het Engels

14 juni 2025 Door Marc van Oostendorp Reageer

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
 

Reacties laden....
 

    %d