Joost Zwagerman en de werkelijke werkelijkheid

Door Marc van Oostendorp

Het boek Leven in een doodgeboren droom. De wereld van Joost Zwagerman van Rémon van Gemeren kun je het beste van achteren naar voren lezen: beginnen bij het overzichtsessay dat aan het eind staat, dan de thematisch geordende stukken over Zwagermans essays (met thema’s als ‘romantiek’, ‘beeldende kunst’ en ‘zelfdoding’) en tot slot de gedetailleerde analyses van dichtbundels en verhalend proza

Er rijst dan een beeld op van een schrijver die zijn hele carrière blijk gaf van een wereldbeeld dat je misschien niet klinisch maar dan toch wel literair depressief zou mogen noemen. En het beeld van een neerlandicus die het raadsel probeert te ontsluieren.

Ontsnappen

In Zwagermans werk klinkt vanaf het begin als een basso continuo een grote onvrede met het bestaan, en een neiging om eraan te ontsnappen. Alle personages in de romans, alle stemmen in de gedichten willen dat: ontsnappen in de kunst, in de drugs, in de liefde, in God. Het lukt nooit: de ontsnappingsroutes vallen altijd tegen, steeds wordt men weer teruggegooid op wat Van Gemeren soms de ‘werkelijke werkelijkheid’ noemt, die grauw is en ongelukkig stemt.

Mij lijkt dat menen dat het gemodder de ‘werkelijke werkelijkheid’ is, en dit tot in je wezen laten doordringen een depressief wereldbeeld genoemd mag worden. Het is bekend dat depressieve mensen de wereld in zekere zin helderder zien dan mensen die ‘gezond’ zijn. Gezonde mensen hebben verwachtingen die je als overdreven optimistisch kunt beschouwen. Mij lijkt die term ‘werkelijke werkelijkheid’ in algemene zin erg problematisch: het is een manier van kijken die sommige mensen hebben, het is een wereld waaraan Zwagerman kennelijk uit alle macht probeerde te ontsnappen, maar die hem zijn leven bleef vergezellen.

Tussen neus en lippen

Voor hem was deze werkelijkheid kennelijk erg werkelijk, en dat is erg genoeg. Wat dat betreft is de titel Leven in een doodgeboren droom heel goed gekozen.

Van Gemeren laat knap en uitvoerig zien dat je al Zwagermans werk in dit licht kunt zien. Zelfs een roman als De buitenvrouw over een man die in een buitenwijk woont, leraar is op een middelbare school en een seksuele verhouding begint met een Surinaamse collega, gaat volgens Van Gemeren niet in eerste instantie over racisme en integratie, zoals wel is beweerd, maar over een poging te ontsnappen uit de alledaagsheid.

Het moet natuurlijk een aansprekend gegeven zijn voor iemand die zelf leraar is en in Landsmeer woont, daar maakt Van Gemeren ook geen geheim van. Net zo min als van zijn eigen neiging om juist niet te ontsnappen. De essayist doet weinig persoonlijke ontboezemingen, maar schrijft tussen neus en lippen door wel:

Ik realiseer me dikwijls hoe veilig ik me voel wanneer ik thuis ben of voor de klas sta, en ook hoe snel dat kan omslaan, bij wijze van spreken als ik mijn onopvallende behouden huis verlaat en inde stad het rumoer van ‘partycentrum Nederland’ zie en hoor (…).

Geloof

Van Gemeren is het eens met Zwagerman dat ‘de werkelijkheid’ verschrikkelijk is, maar hij meent dat je je daar bij moet neerleggen. Het probleem lijkt mij dat als je verbeelding en werkelijkheid naast elkaar zet, je die twee dingen van elkaar scheidt. Sommige dingen zijn slechts verbeelding.

Dat vreet uiteindelijk ook de literatuur aan. Wie gelooft in de kracht van de literatuur meent dat die literatuur ook een aspect van de werkelijkheid laat zien dat even werkelijk is als de ‘werkelijke werkelijkheid’. Als je daar niet meer in gelooft, als dat een doodgeboren droom is, dan blijft er niets over.

Mooie muziek

Hoewel Van Gemeren nadrukkelijk geen biografie heeft willen schrijven, kan hij er natuurlijk ook niet om heen dat Zwagermans werk waarschijnlijk voor altijd gekleurd zal blijven door zijn zelfgekozen dood. Op de omslag van het boek staat de schrijver er ook somber bij, in het zwart, met zwart haar, en een heel ernstig gezicht. Van Gemeren is heel voorzichtig om de lijn te trekken – Zwagerman had altijd tegen zelfmoord gepleit en de dood nooit als een ontsnappingsroute gepresenteerd – maar je kunt natuurlijk wel een draad zien van een wereldbeeld waarin alles in wezen kleurloos en zinloos is en de beslissing daar geen deel van uit te maken.

Maar ik moet als ik aan Zwagermans dood denk ook altijd denken aan een detail: dat hij die avond te gast zou zijn in een radioprogramma over klassieke muziek en dat hij daar ook een lijstje met allemaal sombere muziek voor had uitgekozen. Dat hij daar dus niet kwam opdagen. Dat we dus niet weten of hij met die playlist van klassieke muziek – niet echt zijn onderwerp – ons toch nog iets had willen vertellen; ons, achterblijvers in deze werkelijke werkelijkheid.

Rémon van Gemeren. Leven in een doodgeboren droom. De wereld van Joost Zwagerman. Amsterdam: Prometheus, 2018. Bestelinformatie bij de uitgever.