Door Wouter van der Land

Merknamen zijn taalkundig interessant omdat ze zich niets aantrekken van de gangbare woordvormingsregels. Het huishoudmerk ‘Sorbo’ is bijvoorbeeld gevormd door het woord ‘absorb’ aan de voorkant in te korten, maar aan de achterkant te voorzien van een achtervoegsel. En het elektronikamerk ‘Rowenta’ is een vrije letterkeuze op volgorde uit de naam van oprichter Robert Weintraud (net als ‘Battus’ uit’ Brandt Corstius’). Dit morfologisch anarchisme heeft een keerzijde: het is soms moeilijk te achterhalen waar een merknaam vandaan komt.

Velpon. Velpa, Gupa

De aanleiding herinner ik me niet meer, maar volgens mijn e-mailarchief zocht ik in 2012 naar de naamverklaring van ‘Velpon’, de lijm van mijn jeugd. Het laatste deel -on is een typische uitgang voor stofnamen, zoals in ‘nylon’ en ‘dralon’. Maar waar komt het eerste deel vandaan? Stond de fabriek misschien in Velp? Hij staat nu in elk geval in Goes, want het merk is tegenwoordig ondergebracht bij het daar gevestigde Bison. Maar vroeger was het van Ceta Bever, leerde ik van Wikipedia. Op de site van dit merk stond een geschiedenispagina, die uitlegde dat Velpon rond 1930 was geïntroduceerd en een afgeleide was van een andere lijm genaamd ‘Velpa’. Een verdere verklaring gaf de site niet, maar wel die van een ander merk, het eveneens uit de jaren dertig stammende houtvulmiddel Gupa. Dit was vernoemd naar uitvinder Gustav Pape, een Duitse chemicus in dienst van Ceta Bever.

Gafpa

Fantasienamen van het type ‘Velpa’ en ‘Gupa’ waren toen kennelijk modieus genoeg om er de draak mee te steken, want dat is wat Willem Elsschot doet in zijn roman ‘Kaas’ (1933), wanneer het hoofdpersonage een naam zoekt voor zijn kaashandel:

‘General Antwerp Feeding Products Association? Eureka! De beginletters vormen GAFPA, een echt slagwoord. Koop liever uw kaas bij de Gafpa mijnheer. Ik zie wel dat U niet gewoon zijt aan echte Gafpakaas, mevrouw. Gafpakaas is geen kaas, het is honig, mijnheer. Haast U, want onze laatste zending Gafpakaas is bijna uitgeput.’

‘Velpa’ zou net als ‘Gafpa’ een beginletterafkorting kunnen zijn. Zou de ‘l’ voor ‘lijm’ staan? Nee, het lag meer voor de hand dat het ‘pa’ van ‘Velpa’ dezelfde herkomst had als dat van ‘Gupa’, namelijk de naam van chemicus Gustav Pape. Het ‘pon’ van ‘Velpon’ was zo verklaard.

Haagse koudlijmfabriek

Maar waar stond ‘Vel’ dan voor? Ik mailde zowel naar Bison als Ceta Bever met mijn knagende vraag. Bison verwees me echter vriendelijk door naar Ceta Bever en Ceta Bever verwees me al even vriendelijk door naar Bison. Ik ontdekte via Delpher waarom zij het antwoord niet wisten. Je vindt in het digitaal krantenarchief een klein berichtje in het Algemeen Handelsblad van 19 december 1928: ‘Naar wij vernemen is de koudlijmfabriek “Velpa” te Den Haag, thans ook opgenomen in de Ver. Chem. Fabrieken ‘Ceta-Bever’ te Beverwijk.’ Met andere woorden: Velpa was dus een erfenis van een ander bedrijf.

Via internet kon ik toen niets over die Haagse lijmfabriek te vinden. En hoewel ik in die tijd in Den Haag woonde, kwam het er niet van om aan te kloppen bij het Stadsarchief of het Nationaal Archief. Zo erg knaagde de vraag nou ook weer niet.

Eureka

Zes jaar lang heb ik niet meer aan de kwestie gedacht, totdat ik dit jaar ergens las dat de Koninklijke Bibliotheek een serie oude telefoonboeken online beschikbaar had gemaakt. De menselijke geest is iets onvoorstelbaars, want in een flits lichtten er zes letters op in mijn hoofd: VELPON!

Je kunt de gescande telefoonboeken digitaal doorzoeken en inderdaad verscheen er een Haagse vermelding van ‘Chem. Fabr. Velpa’, op het adres Hooistraat 4. Vervolgens zocht ik naar ‘Hooistraat 4’ en warempel, op dat adres stond ook ‘Electrotechn. Bur. J. J. Veltkamp’ vermeld. Het kon niet anders of ik had hier het ‘Vel’ van Velpon te pakken. De merknaam heeft dus een Haagse oorsprong. De Hooistraat ligt tussen de Denneweg en de Hooikade, de straat waar overigens in 1929 Remco Campert geboren zou worden. Zijn moeder moet zwanger van de ‘Ode aan mijn jas’-dichter langs het lijmfabriekje zijn gelopen.

Ze leven voort

Een paar weken geleden zag ik dat ook het Nationaal Archief flink is voortgeschreden met de digitalisering. Nog lang niet alle stukken zijn gescand, maar de catalogus is online uitstekend te doorzoeken op gahetna.nl. Ik vroeg de Kamer van Koophandel-akte van ‘Chemische fabriek Velpa’ aan en gebroederlijk stonden ze naast elkaar: de handtekeningen van de vennoten Jacob Jan Veltkamp, geboren op 22-2-1897 te ’s-Gravenhage en Gustav Pape, geboren op 15-1-1903 te Hannover. Niemand legt er meer bloemen op hun graven, maar ze leven voort in Velpon en Gupa.