• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

Maan(zaad)

7 maart 2019 door Michiel de Vaan 7 Reacties

Door Michiel de Vaan

maan zn. ‘papaver’, maanzaad zn. ‘papaverzaad’

In het Middelnederlands vinden we vooral samenstellingen van maan of meen met de woorden kop en knop (een verwijzing naar de grote zaadbollen van de papaver), later ook met zaad:  mecopin (West-Vlaanderen, 1226–1250), mecoppen (Hs. De Vreese), macopijn (1287), mancopyn (1351), mancnop (Holland, 1450–1470) ‘papaver’, macopijn saet (1287), macopisaet (ca. 1450) ‘papaverzaad’, maensaet ‘papaver’ (1477). De Mnl. vormen eindigend op –in of –ijn bevatten het materiaalsuffix Mnl. –ijn, Nnl. –en. Gezien het behoud van n in modern in maankop, is de eerste n van *mankopīn, *menkopīn waarschijnlijk tegenover de tweede n weggedissimileerd.

De Middelengelse vorm mecop ‘papaver’ heeft Caxton (in ‘Ryght good lernyng for to lerne shortly frenssh and englyssh’, 1483) waarschijnlijk aan het Vlaams ontleend. Nieuwnl. maenkop ‘papaver’, maensaed, maenkopsaed ‘papaverzaad’ (1599). In moderne dialecten: Westvlaams mèèkop, Zeeuws maenzaed, maonzaod; Gronings en Drents maankop, maankap, maanknop ‘klaproos’.

Ook de verwante vormen uit andere Germaanse talen bevatten veel samenstellingen met ‘hoofd’ en ‘zaad’, naast enkele anderen: Oudsaksich magonhouut ‘papaver’, lett. ‘maan-hoofd’, maho nom.sg. ‘papaver’, Middelnederduits mānkop; Oudhoogduits mago, maho ‘papaver’, mahosaf ‘maansap’, magarato ‘maan-onkruid’, magasāmo, magensāmo ‘maan-zaad’, magawurz ‘centauria minor’, magenhoubit, magenkopf ‘maankop’, Middelhd. mage m., magen, mahen m. ‘papaver’, magesame, mogesame m., Nieuwhd. Mohn, Zwitserduits mäge, Mägi, Megi m. ‘papaver’. Engels maw in maw seed ‘maanzaad’ is ontleend aan het Hoogduits (Mah, Moh). Modern Westerlauwers Fries moan(ne)kop. In het Noordgermaans: Ouddeens walmu(gh)æ, walmugha, MoDe. –mue, OZwe. valmoghe, valmogha, MoZwe. vallmo, Gutnisch –moge ‘slaap-maan’, waarbij –mugha, –moghe uit PGm. *mōgan– komt. Buiten het Germaans bestaan verwanten in het Grieks (Ionisch-Attisch mḗkōn, uit ouder *mākōn), en het Slavisch (Russisch mak).

De ee van WVla. mèèkop, Mnl. mecopin berust niet op Westnederlandse, palatale uitspraak van lange aa, zoals men in het verleden wel vermoed heeft, maar wijst op de vroegere aanwezigheid van een umlautfactor in de tweede lettergreep. We kunnen Oudnl. *mehen uit Oudgermaans *mahin- reconstrueren, een variant van de n-stam die de andere Oudgermaanse talen voortzetten (zie hieronder). De umlaut in Zwitserduits Mägi kan daarentegen veel later secundair ontstaan zijn.

Tot voor kort nam men aan dat de Oudhoogduitse en Oudsaksische vormen een lange aa bevatten, en uit PGm. *mēχan– te herleiden waren, zie EWAhd VI: 35–38. Maar Schaffner (2001: 557–563) heeft laten zien dat alle vormen met een lange klinker uit vrij recente klinkerrekkingen van PGm. korte *a zijn ontstaan. Hij en ook Kroonen (2013: 371) reconstrueren nu een Proto-Germaans paradigma met nom.sg. *mōχō, in andere naamvallen *magen-, *magan-, dat zelf uit een Proto-Indo-Europees zn. nom.sg. *méh2k-on-, gen.sg. *mh2k-n-´ verklaard kan worden. Roland Schuhmann (in EWAhd VI: 35–38) suggereert dat de wortel *méh2k– mogelijk dezelfde is als die van Nl. maag ‘spijsverteringsorgaan’. In dat geval is de papaver vernoemd naar de ‘zakken’ waarin het zaad zit.

Literatuur

EWAhd = Etymologisches Wörterbuch des Althochdeutschen.

Jacobs, Jozef. 1931. Over de dateering van het Oudwestvlaamsch Herbarium. Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, 213–238, i.h.b. p. 236.

Kroonen, Guus. 2011. The Proto-Germanic n-stems. A study in diachronic morphophonology. Amsterdam/New York: Rodopi.

Kroonen, Guus. 2013. Etymological Dictionary of Proto-Germanic. Leiden/Boston: Brill.

Schaffner, Stefan. 2001. Das Vernersche Gesetz und der innerparadigmatische grammatische Wechsel des Urgermanischen im Nominalbereich. Innsbruck: IBS.

de Vries, Wobbe. 1925. Etymologische Aanteekeningen. TNTL 44, 192–206, i.h.b. p. 202.

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: Addenda EWN, etymologie

Lees Interacties

Reacties

  1. Rob Duijf zegt

    7 maart 2019 om 13:50

    Leuke ethymologie, Michiel. Mag je vaker doen!

    Beantwoorden
    • DirkJan zegt

      7 maart 2019 om 19:54

      Michiel de Vaan verzorgt al jaren deze op zich aardige etymologische rubriek, maar legt u mij eens uit wat er nu zo leuk is aan deze etymologie van ‘maanzaad’?

      Beantwoorden
      • DirkJan zegt

        7 maart 2019 om 20:05

        En de titel is maan(zaad), maar geen verwijzingen naar de herkomst van maan. Dacht dat dat te maken had met maand. Zie het WNT:

        http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=WNT&id=M038129

        Maar waarom heet maanzaad dan zo?

        Beantwoorden
      • Rob Duijf zegt

        7 maart 2019 om 22:29

        Dat mag zo zijn, maar helaas volg ik Neerlandistiek nog niet zo heel lang. Een gemis, geef ik toe.

        Maanzaad, wie kent dat smakelijke blauwgrijs/zwartje zaadje op brood of een hartige snack niet? Ik heb me vaak afgevraagd wat dat zaadje eigenlijk met onze aardse satelliet te maken zou kunnen hebben. Niks dus, als ik het slot van Michiels betoog goed begrijp.

        Hypothetisch voert het woord terug op een Proto Indo-Europese (PIE) taalstam, waaruit het Nederlandse woord ‘maag’ zou zijn ontstaan, ter illustratie van de zaadlobben in een papaverdoos.

        Dat het PIE aan de basis ligt van alle Indo-Europese talen (uitgezonderd het Baskisch en het Samisch = Finoegoerisch) was lange tijd gebaseerd op de omstreden Koergan-hypothese, geponeerd door de Litouws-Amerikaanse archeologe Marija Gimbutas (1921-1994). Recent aDNA (= oud DNA)-onderzoek ondersteunt deze hypothese echter onomstotelijk en dus ook het taaltheoretisch onderzoek (Ph.D. David W. Anthony e.a., 2015).

        Overigens kan uit de papaverplant, behalve ruwe opium uit de zaaddoos, ook nog een rustgevende thee worden getrokken, waar babies en kleine kinderen goed op slapen…

        Wat de ethymologie van maanzaad al niet teweeg kan brengen. Denk daar nog maar eens aan als je de volgende keer je tanden in een tijgerbroodje zet, Dirkjan…

        Beantwoorden
        • DirkJan zegt

          7 maart 2019 om 23:14

          De laatste opmerking over de mogelijke relatie maan en maag was me niet ontgaan, maar het artikel vertelt helaas niet dat er kennelijk geen relatie is met de maan aan de hemel. Maan is een synoniem van papaver, dat is me nu pas na herlezing duidelijk geworden.

          Beantwoorden
  2. Rob Duijf zegt

    8 maart 2019 om 00:25

    DirkJan, het kan natuurlijk zijn dat mij iets ontgaat en in dat geval wil ik graag terecht worden gewezen, maar volgens mij is het synoniem van papaver niet ‘maan’, maar ‘maanzaad’. De ethymologie van die naam is in het artikel van Michiel de Vaan m.i. goed beargumenteerd.

    De latijnse naam van papaver is ‘Papaver somniferum’. Dat komt van het Keltische woord ‘papapap’ (kinderpapa) of van ‘papa’ (pap of brij) en ‘verum’ (echt of waar), m.a.w. ware pap. Het plantensap werd namelijk in de pap gedaan om kleine, huilende kinderen rustiger te maken. ‘Somniferum’ is een vervoeging van ‘somnifer’ en betekent slaapverwekkend, vanwege de slaapopwekkende werking van het melksap.

    De naam ‘slaapbol’ komt van de dikke, bolvormige zaaddoos. Uit het juiste geslacht en onder de juiste teeltomstandigheden kan door het inkerven van de onrijpe bol in geconcentreerde vorm ruwe opium worden verkregen.

    Pas ontdekt: maanzaadpasta in een potje, ook wel papaverkaas, met tot 45% onverzadigde vetzuren (zelfs het essentiële linoleenzuur zit er in. Vergelijkbaar met pindakaas en tahin).

    ‘Sjtom hè? Tisj gewoon lekker!

    Beantwoorden
  3. Olivier van Renswoude zegt

    8 maart 2019 om 18:11

    Uit maanzaad perst men olie, dus een overweging waard is ook de wortel *māk- (lees *meh2k-) bij Pokorny, voorgesteld op grond van Lets màcu, màkt ‘drukken, persen’, Tsjechisch mačk-ám, -ati ‘id.’, Italiaans ammaccare ‘kneuzen’ en Latijn mācerō ‘week maken’.

    Hierbij wellicht als genasaliseerde nevenvorm *menHk-, bekend van o.a. Oudkerkslavisch mǫka ‘meelbloem’ en Litouws mìnkyti ‘kneden, mengen, verfrommelen’. Al houdt Derksen voor deze wortel een verhaspeling van *menH- ‘vertrappen’ en *menk- ‘kneden’ voor mogelijk.

    Beantwoorden

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

Lucebert • Tajiri

Het licht is de liefde is niets
Een gat grijpt naar een ander gat
Het beeld bijt een beeld
De spiegel is bleek en bont

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

ALSOF IK ER NIET GEWEEST BEN

Ik stel er prijs op na ergens gelogeerd te hebben geen sporen achter te laten. Zo wordt logeren een soort inbreken – trouwens, het hele bestaan lijkt er op.

Bron: Barbarber, september 1969)

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

19 september 2025: Afscheidscollege Fred Weerman

19 september 2025: Afscheidscollege Fred Weerman

15 juli 2025

➔ Lees meer
1 juli – 15 september 2025: Over de grenzen van het boek

1 juli – 15 september 2025: Over de grenzen van het boek

11 juli 2025

➔ Lees meer
26 september 2025: Afscheid Peter-Arno Coppen

26 september 2025: Afscheid Peter-Arno Coppen

10 juli 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

geboortedag
1830 Eelco Verwijs
sterfdag
1989 Willem Beuken
➔ Neerlandicikalender

Media

Inclusive Dutch: Between Norm and Variation

Inclusive Dutch: Between Norm and Variation

15 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek 1 Reactie

➔ Lees meer
Hoe je taal maakt en hoe taal je raakt

Hoe je taal maakt en hoe taal je raakt

14 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
Marc van Oostendorp over prijs voor Neerlandistiek

Marc van Oostendorp over prijs voor Neerlandistiek

13 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek 2 Reacties

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
 

Reacties laden....
 

    %d