Het begon met een enquête over de kwaliteit van de zorg. Linda Duits kreeg hem opgestuurd, en hij bleek de volgende vraag te bevatten:
Maar, dacht Linda terecht, dat ‘een beetje prettig’ klinkt toch heel raar? En toen haalde ze mij erbij op Twitter, en was ik weer een uurtje zoet.
Want ‘de wachtkamer was een beetje prettig’ klinkt inderdaad een beetje raar, maar hoe zou dat nu komen? ‘De wachtkamer was tamelijk prettig’ klinkt bijvoorbeeld in mijn oren helemaal niet zo vreemd, terwijl dat dezelfde betekenis heeft.
Na een beetje prutsen – je vervangt eens het ene woord door het andere – kwam ik erachter dat het iets te maken heeft met het feit dat prettig een positief bijvoeglijk naamwoord is. Andere positieve bijvoeglijk naamwoorden zijn ook betrekkelijk lastig te combineren met een beetje:
- een beetje vies klinkt beter dan een een beetje lekker
- een beetje naar klinkt beter dan een beetje fijn
- een beetje slecht klinkt beter dan een beetje goed
- een beetje passief klinkt beter dan een beetje actief
Dat is in die zin opvallend dat Karen De Clerq en Guido Vanden Wyngaerd vorig jaar juist vaststelden dat weinig juist een voorkeur heeft voor positieve bijvoeglijk naamwoorden: ‘hij is weinig actief’ klinkt veel beter dan ‘hij is weinig passief’.
Veel verder dan dat kwam ik niet, dus schakelde ik mijn netwerk van deskundigen in, en aangezien taalkundigen tegenwoordig allemaal 24 uur per dag online zijn, kreeg ik meteen antwoord. En aangezien zij hun oren en ogen open hebben, bleek er zowaar al over deze kwestie geschreven.
Vanden Wyngaerd stuurde een link naar een artikel dat hij een paar jaar geleden met twee collega’s schreef waarin van alles en nog wat over een beetje wordt onthuld (deels gebaseerd op eerdere observaties van Hans Broekhuis en Rick Nouwen). Ook zij gaan ervan uit dat een beetje vooral goed gaat bij negatieve bijvoeglijk naamwoorden (al geven ze nog een hele lijst met andere soorten voorbeelden waarbij het criterium postief-negatief niet per se van toepassing is: je kunt bijvoorbeeld wel zeggen ‘de deur is een beetje open’, maar niet zo gemakkelijk ‘de deur is een beetje dicht’).
Ze wijzen er bovendien op dat in sommige contexten het omgekeerde gebeurt. Normaliter zeg je:
- Jan is een beetje onaardig
en niet zo snel:
- Jan is een beetje aardig.
Dat klopt dus met de bevindingen van Linda Duits en van mij. Alleen, zeggen Vanden Wyngaerd en zijn collega’s, verandert er iets als je van die stellende zin bijvoorbeeld een vraag maakt. Dan krijgen de positieve bijvoeglijk naamwoorden juist ineens de voorkeur.
- Is Jan een beetje aardig?
klinkt juist beter dan
- Is Jan een beetje onaardig?
Wanneer je aan de zin maar toevoegt en klemtoon legt op beetje kan aardig ook ineens goed:
- Jan is maar een béétje aardig.
De constructie met ‘een beetje’ is zelf overigens ‘positief polair’ zoals dat met een fraai woord heet in de grammaticale analyse: hij kan er niet goed tegen als elders in de zin een ontkenning staat: ‘Jan is niet een beetje onaardig’ is weer vreemd; tenzij je dan weer klemtoon legt op beetje (‘Jan is niet een béétje onaardig, maar heel onaardig’).
Hoe dat nu allemaal kan, dat we daar zulke subtiele oordelen over hebben, is vooralsnog een raadsel.
Hoe past Hazes hierin? https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&url=https://m.youtube.com/watch%3Fv%3D3kufNNxyACg&ved=2ahUKEwjFg-e–bjkAhXUDWMBHSObB6wQjjgwCXoECAIQAQ&usg=AOvVaw0kn7ZgZjJZGBPQ9DbAJPLX
Ik denk dat zie twee mogelijke antwoorden. In de eerste plaats ligt de klemtoon in Hazes’ lied vermoedelijk op beetje. En dan zijn positieve adjectieven mogelijk. Maar in de tweede plaats hangt veel af van de definitie van ‘positieve adjectieven’. Anders dan prettig enz. heeft verliefd geen tegengestelde pool. Er is geen onverliefd. Ik kan me voorstellen dat de precieze definitie van ‘positief’ niet is ‘wekt positieve gevoelens op’, maar ‘is de positieve pool in een schaal met twee uitersten’.
Ook met modaliteit kan het volgens mij omkeren. ‘Je moet een beetje aardig doen’ is de enige mogelijkheid (‘Je moet een beetje onaardig doen’ kan natuurlijk niet). Misschien dat het ook met doel te maken heeft (‘Maak die wachtkamer nou eens een beetje …’). Wenselijkheid trekt de betekenis natuurlijk de positieve kant op. Bij verwachting (‘Deze wachtkamer gaat een beetje … worden’) zou ik weer voor de negatieve betekenissen kiezen.
Zie ik bij de laatste reactie – overigens wel mooi gezien – iets over her hoofd als ik het volgende wél gewoon vind? Jongen vindt meisje leuk, zij hem helaas niet. Toch blijft hij maar tegen haar gesprekken beginnen. Advies van de vriendin van het meisje: “Joh, je moet gewoon een beetje onaardig doen” (dan stopt het vanzelf]
Ja dat is ook wel weer waar. Die context had ik niet bedacht. Blijft staan dat je dus wel een context kunt verzinnen dat positief kan, maar niet dat het moet
Het ‘positieve’ zou er in kunnen schuilen dat in het geval ‘een beetje onaardig’ het resultaat is dat het arme meisje eindelijk eens verlost is van die jongen. Een positief resultaat voor het meisje dus, maar dat moet tenslotte een een beetje onaardig doen om dit resultaat te bereiken. Dat zou het prima passen. ’t Is wel een aardig geval en zoals Van Oostendorp al afsloot: “Hoe dat nu allemaal kan, dat we daar zulke subtiele oordelen over hebben, is vooralsnog een raadsel:.
Ja dat kan zeker. Ik moet dan ook denken aan de Rivella-reclame ‘Een beetje vreemd, maar wel lekker’, waarbij ‘vreemd’ wel negatief lijkt maar bij nader inzien toch ook weer als spannend en dus positief voorgesteld wordt (net als ‘een beetje ondeugend’).
Ik bedenk nu trouwens dat mijn oorspronkelijke intuïtie bij ‘Je moet een beetje aardig doen’ de betekenis op het oog had waarbij ‘beetje’ enigszins langgerekt en beklemtoond is: ‘Je moet een béétje aardig doen’ (zoals in ‘Doe nou eens een beetje aardig, zeg’). Die kan ik niet met ‘onaardig’ hebben. Ik heb de indruk dat het verschil met jouw voorbeeld ook het verschil is tussen aardig zijn en aardig spelen.
een raadsel? ..klinkt beter dan.., …je kunt zeggen… maar minder makkelijk…etc. duidt allemaal op het subjectieve van “een beetje”. dat maakt het vlgs mij zo’n moeilijk, maar vooral interessant verschijnsel. een beetje duidt als bijw.bep. bij een bijv.naamw. een zeer vage, subjectieve hoeveelheid aan. een beetje vol. zelfs een beetje leeg kan, in ieder geval ironisch. een potje (duidelijke hoeveelheid) vol, maar een potje leeg??? (behalve een potje voetbal, maar da’s wat anders of ook: die is me toch een portie lelijk. maar hier is portie ook vaag, subjectief)
artikel van vanden wyngaerd nog niet gelezen, maar bij alle onthullingen daar zal men toch ook die conclusie hebben getrokken: een van de moeilijkheden is subjectiviteit.