De man met de beste taaloren van Nederland is zonder twijfel Siemon Reker. Deze emeritus hoogleraar Gronings was de eerste die het verschijnsel opmerkte dat Jan Stroop later Poldernederlands zou noemen. Nu hoorde hij drie jaar geleden al iets bij Mark Rutte dat anderen, pas recentelijk begint op te vallen: de man zegt competatief. Net als tal van anderen, die trouwens ook bijvoorbeeld repetatief zeggen.
Reker gaf als voorbeeld de volgende registratie van een toespraak van Rutte (hij zegt het ongeveer op 18:10):
Engels
Dat was drie jaar geleden, en ik geloof dat de uitspraak zich sindsdien verder heeft verbreid, al is het voor degenen die Rekers blog niet lezen (schande!) vooralsnog waarschijnlijk onder de radar gebleven. Je vindt hem op Google ook af en toe in geschreven vorm (competatief, repetatief, hoogsensatief): nog niet heel vaak genoeg, maar wel zo vaak dat het waarschijnlijk niet om een willekeurige verschrijving gaat (zo dicht zitten de i en de a ook niet bij elkaar op het toetsenbord).
In het Duitse taalgebied is het verschijnsel kennelijk nog bekender. Christopher Bergmann wees er op Twitter op dat het daar zelfs tot taaladviespagina’s heeft geschopt. (Overigens, voor iemand begint te roepen ‘invloed van het Engels’: in die taal ligt de klemtoon in die woorden natuurlijk al heel ergens anders, namelijk op de derde lettergreep van achteren. Al weet ik zeker dat iemand in het commentaar hieronder dadelijk toch het Engels erbij gaat halen.)
Reductie
Af en toe beginnen anderen het nu ook op te merken. Ik werd van de week gewezen op het verschijnsel door de Twitteraar Tom Dicke:
Ik denk dat Tom zeker gelijk heeft als hij het verschijnsel aan klemtoon relateert. Onder klemtoon gebeurt het zeker niet. Dat is een aanwijzing dat het misschien iets met zogeheten ‘reductie’ te maken heeft: als een klinker niet beklemtoond wordt, spreken we hem vaak uit als een zogeheten ’toonloze e’. Alleen schrijven we die normaliter met een e: competetief, repetetief.
Kleur
Waarom dan een a? Misschien omdat -atief vaker voorkomt dan -itief. In de veelgeraadpleegde woordenlijst CELEX vinden we 262 woorden die eindigen op atief en slechts 51 die eindigen op itief. Onder die –atief woorden zitten bovendien een aantal redelijk frequente, zoals associatief, kwalitatief en relatief.
Zelfs als je klinkers niet reduceert zijn ze in onbeklemtoonde positie minder sterk; je hoort ze minder goed, en ze lijken ook minder belangrijk om het woord te herkennen. Op de een of andere manier registreer je ze dus nauwelijks, en wanneer je zo’n woord moet uitspreken en je moet dat een beetje netjes doen, bijvoorbeeld omdat je net een VVD-congres aan het toespreken bent, dan vul je die klinker met de kleur die in die positie de vaakst voorkomende is: de a.
Illustratie: Needpix
Misschien is er ook dissimilatie in het spel, uit ongemak met de wat struikelig aandoende ti-ti-opeenvolging?
Het lijkt me een geval van hypercorrectie: omdat -atief als -[sjwa]tief uitgesproken wordt, wordt die hersteld tot -atief incl. in woorden waar dat niet hoeft. Ondersteuning: in het Vlaams Nederlands is de competatief uitspraak niet zo gebruikelijk, en daar is ook de swja-reductie beperkter.
‘Het is in Vlaanderen niet zo gebruikelijk’ is een beetje een voorbarige uitspraak, aangezien het in Nederland ook niemand opvalt. Je zou eigenlijk eerst een Vlaamse Siemon Reker op de Vlaamse politiek moeten loslaten.
Bovendien: in het Duits komt het, zoals ik het in het stukje zeg, ook voor en heeft het zelfs kennelijk al zoveel ‘salience’ dat ertegen geadviseerd wordt. Maar het Duits heeft helemaal geen reductie tot sjwa.
Maar dat is misschien precies wat je bedoelt met die frequentie-gedreven verklaring.
Dat het eerder met a dan i gebeurt, heeft dat wellicht nog een uitspraakreden? De a zit dichter tegen de schwa dan de i?
Misschien; wat Rutte doet klinkt in mijn oren bijna als een lage sjwa en die is vrij lastig te onderscheiden van een a. Een i (als in Piet)-achtige sjwa heeft bij mijn weten geen enkele varieteit van het Nederlands, wel een i (als in pit)-achtige.
Doe eerst maar een wat tegen al dat gebagataliseer en de atentie/addequaat-uitspraak, veel belangrijker!