• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

Multatuli en de historische taalkunde: ‘alles gaat over in alles’

21 oktober 2019 door Freek Van de Velde Reageer

Door Freek Van de Velde

Op de laatste dag van het jaar 1872 begint Eduard Douwes Dekker (Multatuli), die op dat ogenblik in Wiesbaden is, aan een brief aan Sicco E.W. Roorda van Eysinga, een koloniaal bestuurder in Nederlands-Indië, die (net als Multatuli) in vlammende geschriften tekeer ging tegen de Europese uitbuiting van de lokale bevolking.

De brief gaat over heel andere dingen. Multatuli, zelfverklaard expert op allerlei gebieden, heeft het in de eerste paragrafen terloops over onder andere de onbetrouwbaarheid van kranten, de stelling dat vrouwen beter pijn kunnen verdragen dan mannen, de observatie dat we meer bevreesd zijn voor een ingescheurde nagel en voor diepte dan voor een grote wonde, om dan plots over te springen op historische fonologie, wellicht iets waarover hij het met Roorda van Eysinga eerder gehad heeft. Multatuli schrijft:

Die overgang van a in å is maar ’n onderdeel van die verwisselingen. Alles gaat over in alles.

a          in         ê.         (paard = peerd. mama = mem.)
aa        in         ôâ.       vlaamsch en overal.
e          in         a.         kersen karsen.
y          in         a.         (vlaamsch: Amsterdam ligt aan het Aa.)

Juist een der oudste benamingen van water aoea, aqua, oea wa, wad, oeëd oeäs was wasser, wad.

a          in         i.          wasschen = wisschen.

waage (weegschaal) wieg, (t begrip van schommelen) band, binden, finden, fand.

au        in         ooi.      gau = gooi.
ou        in         ooi.      kouw = kooi

Voltaire (meen ik) heeft gezegd en fait d’étymologie, les voyelles ne signifient rien du tout, et les consonnes peu de chose.

Deze passage laat zien waarom Multatuli, zelfs in zijn beschouwend proza, zo’n geweldige schrijver is. Dat “alles gaat over in alles” is een hilarische formulering van de wanhoop die in de blikken van talloze generaties studenten te lezen valt als ze het college historische grammatica volgen. Als je de ontwikkeling van de klinkers ziet, dan gaat het je duizelen. Verderop in de brief zegt hij trouwens: “Ja, de consonanten wisselen even makkelyk als de vokalen.”

Hij slaat wel een en ander door elkaar: ‘water’ en ‘aqua’ zijn etymologisch niet verwant: ‘water’ gaat terug op het Proto-Indo-Europees *uód-r (sterretje betekent: ‘gereconstrueerd’), en het verwante woord in het Latijn is ‘unda’. ‘Aqua’ is verwant met ‘aa’ (‘waterloop’), en het is niet zeker of dat wel een Indo-Europees woord is. Misschien wel (*h2ekweh2-), maar misschien is het iets van West-Europa. Maar wat wel klopt is dat die ‘aa’ in tal van andere gedaanten opduikt, als ‘ee’ (‘Ziekirks-ee’, ‘Overflakkee’ (‘over-het-vlakke-ee’), ‘ei’ (‘eiland’), ‘ij’ (‘het IJ’)). En de overgang van ‘a’ naar ‘i’ in ‘finden’-‘fand’, is geen klankwet, maar een morfologisch verschijnsel.

In de brief gaat Multatuli nog verder in op de historische taalkunde, en zijn redeneringen denderen geregeld van de sporen. Hij ziet een centrale rol weggelegd voor het woord ‘water’: “Het begrip: water speelt (…) een groote rol. Evenals de gehuchten en steden zich kristalliseerden om ’n punt aan ’t water, heeft zich ook alöm de taal uitgebreid om den klank heen die men van water had afgeluisterd.”. Hij meent woorden als ‘koning’, ‘hoera’, ‘heer’, ‘keizer’ en het voorvoegsel ‘oer-‘ in ‘oertaal’ te moeten terugvoeren op cognaten voor ‘water’. Hij denkt dat ‘hoofd’ en ‘kop’ van dezelfde wortel komen, die klanknabootsend is: ‘h…u…u…p!’ (‘op’, ‘naar boven’), het geluid dat je maakt als je met een zucht van inspanning iets zwaars wil opheffen.

Toch krijg je sympathie voor Multatuli. Je vergeeft hem zijn dilettante opvattingen. In de eerste plaats omdat de wetenschap van de historische taalkunde toen nog in volle ontwikkeling was, en hij daar in Wiesbaden misschien ook niet gauw iets kon opzoeken in naslagwerken die we nu bij de hand hebben op het internet. Maar in de tweede plaats ook omdat hij zo enthousiast is, en zich ook wel bewust is van zijn beperkingen: “Myn liefste studie zou ‘taal’ zyn, nam: het opsporen der Geschiedenis van ’t mensdom uit de (darwinsche) ontwikkeling der uitingsmiddelen.” en “Och, ik had er zoo’n lust in my geheel aan die studie te wyden! Maar ik zou jaren noodig hebben voor ik iets leveren kon dat op iets als ’n geheel leek. En dat kan niet! Hoe zou ik leven gedurende dien tyd.”, en de verzuchting aan het einde van de passage: “Is ’t niet jammer dat ik geen tyd heb? – In een land als ’t onze is studie onmogelyk. Men moet toch leven! Wie betaalt de moeite die er zou noodig zyn om ’n klein boekje te leveren vol bronnen studie? ’t Spreekt vanzelf dat alles licht & dicht gemaakt wordt.” Niet alles wat Multatuli zegt is onzin, trouwens. In zijn idee om de taal terug te voeren tot “primitieve natuurgeluiden” vindt hij geestesgenoten in hedendaags onderzoek waarin eerherstel bepleit wordt voor het oude idee dat klanken betekenissen hebben (‘r staat voor ruig’). Ik doe een greep uit een snel groeiend aantal studies: Wichmann e.a. (2010), Fay e.a. (2013), Perlman e.a. (2015), Blasi e.a (2015), Winter e.a. (manuscript). Een beetje eerherstel voor een auteur die nogal op eer gesteld was.

Bibliografie

Blasi, D.E., S. Wichmann, H. Hammarström, P.F. Stadler & M.H. Christiansen. 2016. ‘Sound–meaning association biases evidenced across thousands of languages’. PNAS 113(39): 10818-10823.

Fay, N., M. Arbib & S. Garrod. 2013. ‘How to bootstrap a human communication system’. Cognitive Science 37: 1356–Johansson, N., A. Anikin, G. Carling & A. Holmer. 2019, ‘The typology of sound symbolism: defining macro-concepts via their semantic and phonetic features’. Linguistic Typology.

Perlman, M., R. Dale, G. Lupyan. 2015. ‘Iconicity can ground the creation of vocal symbols’. Royal Society Open Science 2: 150152

Wichmann, S., E.W. Holman & C.H. Brown. 2010. ‘Sound symbolism in basic vocabulary’. Entropy 12: 844-858.

Winter, B., M. Perlman, K. Lynn & G. Lupyan. Manuscript. ‘Which words are most iconic? Iconicity in English sensory words’.

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: 19e eeuw, etymologie, historische taalkunde, Indo-Europees, Multatuli

Lees Interacties

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

Willem Bilderdijk • De Noordsche taal

U, Zustertaal der echt Germaansche spranken,
Uit eenen wel met de onze voortgevloeid,
U vlieten ook mijn Nederlandsche klanken;
Herbloei ook gy, als onze rank herbloeit!

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

VERKEER

Als hielden handen opgeheven naar
een lus zich vast in openbaar vervoer,
zie ik de bomen en hoe roerloos blad
zich vastklemt aan de takken die zich spreiden.

Bron: datering: 1973; postuum gepubliceerd in Tirade, maart-april 1992

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

Online (zomer)cursus Dutch for Reading Knowledge

Online (zomer)cursus Dutch for Reading Knowledge

24 mei 2025

➔ Lees meer
31 oktober 2025: Nedersaksisch symposium

31 oktober 2025: Nedersaksisch symposium

23 mei 2025

➔ Lees meer
26 mei 2025: promotie Viorica Van der Roest

26 mei 2025: promotie Viorica Van der Roest

22 mei 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

sterfdag
1986 Anton Reichling
➔ Neerlandicikalender

Media

Memory, War and Translation

Memory, War and Translation

22 mei 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
Van Hogwarts naar Zweinstein

Van Hogwarts naar Zweinstein

20 mei 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
Verschenen: Romanreuzen

Verschenen: Romanreuzen

15 mei 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
 

Reacties laden....
 

    %d