Onbegrip begrepen: 40 taalfilosofische gesprekken over communicatie (deel 1)

– Taal is eigenlijk helemaal niet zo geschikt voor communicatie, vind ik.
– Hoe bedoel je?
– Nou, al dat onbegrip, al die miscommunicatie? Neem nou de overheid met die moeilijke teksten of ziekenhuizen met hun patiëntenvoorlichting.
– O, die overbekende voorbeelden. Als je informatie niet afstemt op de doelgroep, is er geen sprake van communicatie, dat is wel duidelijk. Daar kun je taal niet de schuld van geven.
– Oké, maar los daarvan praten mensen toch heel vaak langs elkaar heen.
– Leg eens uit.
– Kijk naar Amerika waar Democraten en Republikeinen niet meer met elkaar kunnen praten. Of hier in Nederland het klimaatdebat of gesprekken over euthanasiewetgeving.
– Dat ligt toch ook niet aan taal, dan gaat het toch om verschillen van mening?
– Maar zelfs als mensen elkaar echt willen begrijpen, lukt het vaak niet. Wij begrijpen elkaar nu ook nog niet.
– Kun je dan preciezer zeggen wat je bedoelt?
– Neem bijvoorbeeld de zwartepietendiscussie of een poosje terug dat Kamerdebat over de val van Rutte III of het gescheld op sociale media of gewoon een misverstand in een alledaags gesprek. We zitten allemaal in onze eigen bubbel.
– Je bedoelt dat je taal niet zo geschikt vindt om meningsverschillen te overbruggen?
– Ja, en ik denk ook dat het veel erger is dan vroeger, en dat het steeds erger wordt met nepnieuws en politieke debatten. Ik denk dat er steeds meer taalverwarring is.
– Je zegt ‘steeds meer’. Dat lijkt me moeilijk te onderzoeken, of het vroeger minder erg was. En met taalverwarring bedoel je, neem ik aan, ‘onbegrip door taal’. Nou, daar valt wel wat over te zeggen. Want dat is van alle tijden.
– O, dus dat weet je wel van vroeger, dat er taalverwarring was?
– Ja, weleens gehoord van de Toren van Babel?
– Dat is toch een verhaal uit de Bijbel, en dat heeft toch iets te maken met de verschillende talen in de wereld?
– Nou ja, daar valt wel wat meer over te zeggen dan alleen dat. Hier, lees eerst maar eens het hele verhaal:

De Toren van Babel

Ooit werd er op de hele aarde één enkele taal gesproken. Toen de mensen in oostelijke richting trokken, kwamen ze in Sinear bij een vlakte, en daar vestigden ze zich. Ze zeiden tegen elkaar: ‘Laten we van klei blokken vormen en die goed bakken in het vuur.’ De kleine blokken gebruikten ze als stenen, en aardpek als specie. Ze zeiden: ‘Laten we een stad bouwen met een toren die tot in de hemel reikt. Dat zal ons beroemd maken, en dan zullen we niet over de hele aarde verspreid raken.’

Maar toen daalde de heer af om te kijken naar de stad en de toren die de mensen aan het bouwen waren. Dit is één volk en ze spreken allemaal een en dezelfde taal, dacht de heer, en wat ze nu doen is nog maar het begin. Alles wat ze verder nog van plan zijn, ligt nu binnen hun bereik. Laten we naar hen toe gaan en spraakverwarring onder hen teweegbrengen, zodat ze elkaar niet meer verstaan. De heer verspreidde hen van daar over de hele aarde, en de bouw van de toren werd gestaakt.

– Wat moet ik hier nu mee? Het blijft een verhaal uit de Bijbel. Mooi hoor, maar zo’n mythe is nu toch volledig achterhaald? Ik dacht dat het ging over verschillende talen, maar dat lees ik er niet in. En bovendien, ook al zou dat wel zo zijn, we hebben nu toch vertaalapps en Google Translate. Ik vind dit een vreemd begin van een serie taalfilosofische gesprekken over communicatie.
– Jij wilde toch iets weten over de oorzaken van taalverwarring? Dan begin ik graag bij de oudste ‘verklaring’ die we kennen. Sorry, je kunt altijd nog afhaken, maar wil je iets van taalverwarring begrijpen, dan moet ik er wel iets meer over vertellen.
– Maar zo’n mythe staat toch te ver van ons af, in onze wereld van miscommunicatie.
– Hoezo? Verklaar je nader. Wat bedoel je dan met miscommunicatie?
– Nou, een heel eenvoudig voorbeeld. Een paar maanden geleden was ik met mijn vriendin een weekendje aan het fietsen, en we kwamen bij een sluis. We konden daar ergens op de kade zitten, en kregen het erover hoe groot het verschil in waterhoogte was. Zij zei dat het wel bijna een meter was, en ik dacht dat het maximaal een halve meter was. ‘Ga maar kijken’, zei ze. Ik liep naar de sluisdeur, waar nog enkele mensen stonden. En plotseling hoorde ik haar roepen ‘1,5 meter!’ Ik liep terug en zei dat ze echt niet kon schatten, en we kregen er woorden over. Ik vond dat ze niet zomaar iets over hoogteverschil naar mij kon roepen. Ze kon immers van die afstand niet goed zien dat het nog geen halve meter was! Pas na wat mokkend zwijgen en heen en weer ruziën zei ze: ‘Ja, maar ik bedoelde dat je 1,5 meter afstand moest houden van die andere mensen.’
– Is zo’n voorbeeld niet al te gezocht?
– Nee, het is echt gebeurd. En dat is toch ook taalverwarring? Over dat soort miscommunicatie wil ik het graag hebben.
– Oké, als jij nu op zoek gaat naar dit soort ‘kleine’ voorbeelden van alledaagse miscommunicatie, dan praat ik eerst verder vanuit een ‘groot’ verhaal over taalverwarring. En dan moeten we maar hopen dat we in de gesprekken dichter bij elkaar komen. Volgende keer verder.

Deze serie verschijnt op maandag, donderdag en zaterdag in de zomermaanden. Commentaar is uiteraard bijzonder welkom. Reacties worden verwerkt in een mogelijk vervolg op deze serie.