Photo by mswebworld from PxHere
Stella Bergsma is een schrijfster, kunstenares en twitster die zich niet snel boos maakt om iemands taalgebruik. Maar dan moet je niet over woke beginnen, althans, je mag wel over woke beginnen, maar dan moet je het volgens haar correct gebruiken. Namelijk als een bijvoeglijk naamwoord (‘een woke persoon’, ‘zij zijn erg woke’) en niet als een zelfstandig naamwoord (‘woke zit altijd te zeuren’). Als je dat niet doet, zo heb ik nu al een paar keer gemerkt, zegt ze er wat van:
Bizar
Wat is hier aan de hand? Waarom zou je bijvoeglijk naamwoorden niet als zelfstandig naamwoorden kunnen gebruiken? Je kunt immers ook zeggen ‘het grijs in je ogen’ terwijl grijs toch echt een bijvoeglijk naamwoord is. Aan de andere kant: het is waar dat in dit geval een lidwoord ontbreekt (je zegt niet ‘het woke is een gevaar voor de samenleving’) én dat je niet ieder willekeurig bijvoeglijk naamwoord zo gemakkelijk tot een zelfstandig naamwoord maakt. Je kunt weliswaar zeggen ‘links is een gevaar voor de samenleving’ en ‘rechts is verdeeld’, en links en rechts zijn natuurlijk van oorsprong bijvoeglijk naamwoorden, maar je kunt niet zomaar zeggen ‘communistisch is uit op een revolutie’ of ‘katholiek neemt het niet zo nauw met de zondagsrust’.
Voor zover ik heb kunnen nagaan bestaat er geen literatuur over dit specifieke verschijnsel. Gelukkig is een van mijn privileges dat ik op onduidelijke gronden toegang heb tot een app-groep waarin de redactie én de Taaladviesdienst van het Genootschap Onze Taal kijkt. Stel daar je taalvraag en de taalgevoeligsten van alle sprekers van het Nederlands proberen hem te beantwoorden. Je vraag kan zo bizar niet zijn of er komt een antwoord.
Kortademig vs. de rest
Al snel kwam er iemand met de observatie dat het in sporten heel gewoon is: wit begint, zwart wint; Oranje scoorde een doelpunt. En dat het eigenlijk werkt bij alle verdelingen die je van de wereld kunt maken.
Stel dat je de wereld verdeelt in arm en rijk. Rijk heeft alle middelen tot zijn beschikking en arm heeft niets. Of je hebt het over gezond en ziek. Gezond is bevoordeeld en ziek heeft pech. Of je zegt dat het om mooi en lelijk gaat. Mooi krijgt vaker een baan en lelijk wordt afgewezen.
Er is dus een oppositie nodig om bijvoeglijk naamwoorden op deze manier tot zelfstandig naamwoorden te vormen. Dat verklaart minstens een deel van Bergsma’s irritatie: het maakt de term bijna per definitie polemisch. (Iemand kwam ook nog met de zinnen ‘De kortademige vrouw won’ tegenover ‘Kortademig won’; die laatste zin druipt van de afkeuring, waarschijnlijk omdat je er twee groepen mee creëert: kortademig tegenover de rest.)
De menselijkheid voorbij
Een ander deel zit misschien in de aard van het zelfstandig naamwoord. Het kan zonder lidwoord en je kunt er geen meervoud van maken (‘kortademigen wonnen’, dat kan wel, maar dat betekent iets anders, het is het meervoud van ‘een kortademige won’). Er is één klasse zelfstandig naamwoorden die deze eigenschap heeft: stofnamen, zoals zand en boter. Dat gaat over dingen die je, in ieder geval in de alledaagse perceptie (over scheikunde hebben we het niet), oneindig vaak kunt opdelen. Deel boter doormidden en je hebt nog steeds boter; deel een krukje doormidden en dan heb je geen krukje meer, daarom is krukje geen stofnaam.
Links, rechts, Oranje, woke hebben dus ook allemaal deze eigenschappen. Ze beschrijven de mensen die tot zo’n groep behoren als iets dat eigenlijk niet uit individuen bestaat, maar een homogene massa is. Wie woke is, kan heel menselijk zijn, maar woke is de menselijkheid voorbij.
Met dank aan de leden van de Onze Taal-WhatsApp-groep, met name Roos de Bruyn, Peter-Arno Coppen, Rutger Kiezebrink, Jaco de Kraker en Raymond Noë.
Jullie kunnen geen lid worden van de app-groep, wel natuurlijk van Onze Taal.
Gore Vidal heeft vergelijkbare dingen geschreven over “homoseksueel”. Het stoorde hem dat het bijvoeglijk naamwoord, dat je gebruikte om handelingen te beschrijven, zelfstandig werd gebruikt en zo een identiteit typeerde. Niet alleen bestond die identiteit volgens hem niet, er was ook een tegenstelling gesuggereerd die er zijns inziens niet was.
Toch gaat dat vermoedelijk om net een ander soort zelfstandig naamwoord, dat wel een lidwoord duldt (een, de homoseksueel) en telbaar is (drie homoseksuelen). Het is wel vermoedelijk een vergelijkbaar effect, die ook verklaart waarom mensen Joodse mensen zeggen in plaats van Joden.
Is dit niet wat een “substantiviertes Adjektiv” heet? (Ik vermoed dat ik een klok heb horen luiden en een klepel uit het oog ben verloren.)
Is het niet ‘…,dat ook verklaart waarom’…?
Is dat laatste aspect niet sowieso van toepassing op zelfstandig gebruikte bijvoeglijk naamwoorden (inde zin dat het niet echt een reden is om te bepalen of je een bijvoeglijk naamwoord zelfstandig kunt gebruiken)? Want in wezen gebruik je ze voor de omschrijving van een verzameling van objecten (al dan niet menselijk van aard) en een groep blijft een groep als je die doormidden deelt (nouja, behalve een groep van 2 dan).
Aangekleed gaat uit.
Wat volgens mij ook nog bijdraagt aan de negatieve interpretatie is dat deze specifieke vorm van zelfstandig gebruik beperkt is tot een gesloten klasse van bijvoeglijke naamwoorden. De voorbeelden met ‘links’, ‘rechts’ en ‘Oranje’ zijn ongemarkeerd, maar als je een willekeurig bijvoeglijk naamwoord op die manier gebruikt (zoals in het voorbeeld met ‘kortademig’), ga je over de grens heen van wat in het Nederlands op een onopvallende manier mogelijk is, net als wanneer je het hebt over ‘een groenlinksin’ of ‘lekker ge-VVD’d’ of zo. Je wordt daardoor als lezer of hoorder gedwongen het woord (‘woke’ of ‘GroenLinks’ of ‘VVD’) in een klasse te plaatsen waarin het normaal niet thuishoort. Dat woordspellerige element draagt waarschijnlijk nog extra bij aan het (afhankelijk van context en intentie) plagerige of pesterige van deze constructies.
Toch opvallend dat juist Stella Bergsma zich zo fel keert tegen het gebruik van ‘woke’ als zelfstandig naamwoord. Bergsma propageert immers altijd vrijheid en vrijzinnigheid. Haar laatste boek heet dan ook ‘Nouveau Fuck’. Volgens de promotietekst, waarschijnlijk afkomstig van Bergsma zelf Is dit boek ‘(…) het antwoord op alles: het is schijt hebben met stijl’.
De allergie van Bergsma komt lijkt mij voort uit het het feit dat ‘woke’ iets vergelijkbaars als ‘verlicht’ betekent. Een exlusieve voortrekkerspositie. Die ironiseer of ridiculiseer je een beetje door er een creatief zelfstandig naamwoord (‘de verlichten’, ‘de verlichtianen’, ‘de mensen van verlicht’) van te maken.