Gejammer over politieke correctheid dringt nu ook door tot de taalkundige literatuur, althans tot de ‘grijze literatuur’, de door professionele taalkundige geschreven maar niet officieel gepubliceerde teksten op internet. Op LingBuzz, de site waarop taalkundigen hun werk – meestal hun nieuwe onderzoek voordat het ‘officieel’ gepubliceerd werd – verscheen een eigenaardig stukje van de bekende Oostenrijkse taalkundige Hubert Haider, dat vooral een aanval lijkt te zijn op ‘politieke correctheid’.
Op zich doet Haider een interessante observatie over een heel klein klankje in het Duits, een klankje dat bijvoorbeeld klinkt tussen de twee a’s in Aäron. In het Duits is het klankje vaak nog wat duidelijker dan in het Nederlands, een klikje met de stembanden is het, bijna niet de moeite waard. Het is een heel korte medeklinker. Bovendien is hij op een bepaalde manier irrelevant, je voegt hem toe om een woord goed uit te spreken, niet om twee woorden van elkaar te onderscheiden. We beschouwen de t als een echte medeklinker van het Duits of het Nederlands omdat trap en rap verschillende woorden zijn. De t doet ertoe. Het klikje, de glottisslag, doet er op die manier niet toe. (Er zijn overigens talen waarin hij wél net zo’n echte medeklinker is als een t. Het Maltees is daar een voorbeeld van.)
Aangepakt
Maar precies dat is nu aan het veranderen. Door politieke ontwikkelingen wordt de glottisslag betekenisonderscheidend in het Duits. Een betrekkelijk populaire manier in het Duits om genderneutrale persoonsaanduidingen te schrijven is met een zogeheten Gendersternchen. Je schrijft dan bijvoorbeeld Professor*Innen om aan te geven dat je zowel Professoren, dus mannen, bedoelt als Professorinnen, dus vrouwen.
Nu kun je dat sterretje niet zomaar uitspreken, maar sommige mensen proberen dat met zo’n glottisslag. Ze zeggen dan dus Professor(klik)innen als ze mannen of vrouwen bedoelen, en Professorinnen zonder klik als ze alleen vrouwen willen aanduiden. Normaal gesproken zeg je in het Duits of het Nederlands nooit een glottisslag na een medeklinker, en dus introduceren deze sprekers iets in de taal dat tegen het taalsysteem ingaat. Het gaat dus wat verder dan zomaar een nieuw woord veranderen – een belangrijk aspect van het systeem wordt aangepakt.
Opstropen
Ik zou zeggen: dat is pas interessant! Een experiment in het echte leven! Lukt het mensen om systematisch iets te zeggen dat tegen het taalsysteem ingaat? Ik ken maar weinig echte voorbeelden uit het verleden. Het taalsysteem verandert weliswaar voortdurend, maar dat gebeurt meestal spontaan, niet omdat iemand actief het taalsysteem verandert. Dat laatste mislukt juist meestal.
Het gebeurt trouwens in andere talen ook, weer in verband met die genderneutraliteit. In het Italiaans zijn er mensen die naast de mannelijke o-vorm (ministro) en de vrouwelijke a-vorm (ministra) een vorm willen introduceren met een ‘genderneutrale’ toonloze e: een ministrə kan zowel een man als een vrouw zijn. Maar het Italiaans heeft die toonloze e eigenlijk helemaal niet. Nog zo’n fraai experiment..
Maar Haider bederft het door alleen maar af te geven op de deelnemers aan het experiment. Hij vindt het onzin wat ze doen, en hij is tegen ‘politieke correctheid’, dus hij wantrouwt de motieven waarom mensen deelnemen aan het experiment. Terwijl die motieven er taalwetenschappelijk natuurlijk helemaal niet toe doen! Het gaat er niet om waarom mensen het doen, maar dat ze het doen. En de onderzoekerster moet dus geen tijd verspillen met gejammer over politieke correctheid, maar diens mouwen opstropen en het veld ingaan.
Ook Samuel Anderson blijkt vorig jaar over het verschijnsel te hebben geschreven, zonder ideologisch gejammer en met een wat andere verklaring. Hier.
Update 18 september 2021: iemand wijst me erop dat in deze lezing eerder dit jaar expliciet is betoogd dat deze manier van spreken niet ingaat tegen de Duitse grammatica.
“Ik ken maar weinig echte voorbeelden uit het verleden.”
Rond het krakerstijdschrift Bluf bestond de gewoonte “activistens” te schrijven en het ook zo uit te spreken.
18 maart 1986 organiseerde Perdu een wisselende expositie met tal van “Deelnemersters”. https://perdu.nl/nl/r/opening-wisselende-expositie/
Jaja, en lees nu de laatste alinea van mijn stukje nog eens aandachtig door.
“En de onderzoekerster moet dus geen tijd verspillen met gejammer over politieke correctheid, maar diens mouwen opstropen en het veld ingaan.” – Yeah! Echt waar. – Ik ben overigens erg benieuwd of zulke ontwikkelingen ook in het Nederlands gaan plaatsvinden. Ik vroeg me bijvoorbeeld af, of “Dichter des Vaderlands” ook “Dichteres des Moederlands” kan worden. En genderneutrale persoonsaanduidingen – dat is natuurlijk nog ingewikkeldere koek.
Ik denk het niet.
het Nederlands heeft juist de omgekeerde stap gedaan – en daar ben ik maar blij mee. Ik ben zelf nog opgegroeid met aparte vrouwelijke termen zoals fotografe, advocate, psychologe, etc. Dat is sindsdien allemaal gelukkig vervangen door een enkel gender-neutraal woord.
Wat in Duitsland gebeurt is het omgekeerde: het legt de nadruk op het feit dat niet alle fietsers, fotografen, klanten etc. mannen zijn – op zich ook een nobel streven – maar het maakt de taal juist meer binair en minder inclusief.
Ik hoor die vorm in de praktijk ook af en toe en mijn indruk is dat er ook wat betreft auslautverhärtung wat aparts in gedaan wordt. Als ik goed heb geluisterd, ligt in ‘KundInnen’ de lettergreepscheiding na een klank die stemhebbend (als [d]) wordt gerealiseerd.
Kijk, als dat zo is, is het waarschijnlijk echt iets anders. Zonder dat feit kun je nog zeggen dat er nu twee suffixen -in zijn, waarvan er één (de genderneutrale) zich gedraagt als een soort quasi-suffix zoals -echt of -artig (of in het Nederlands: -achtig). Die suffixen hebben ook een glottisslag. Maar ook verscherping.
Ik denk ook dat er iets anders aan de hand is, al weet ik niet precies wat. Mijn vrouw gebruikt vaak het Engelse suffix -ish achter allerlei Nederlandse woorden: ‘vermoeid-ish’, ‘open-ish’ enz. Dat heeft diezelfde hoorbare afscheiding van wat ervoor komt. Het zou me niet verbazen als er zowel bij het Duitse -Innen als bij dat Nederlands/Engelse -ish een mate van ‘woordspel’ of iets anders met metatalig besef meespeelt, dat laat zien dat we niet in de morfologie zitten, maar een min-of-meer vreemd element (uit een andere taal of uit het schrift) in gesproken taal gebruiken.
Ja.
‘Kundinnen’ klinkt meer als ‘Kun-dinnen’ en d is vrij zacht.
‘KundInnen’ klinkt meer als ‘Kund-innen’ en d wordt wat harder, maar niet zo hard als een t. En die scheiding mag liever niet te lang worden, anders klinkt het meer als twee woorden, dus ‘Kund innen’. Wat bij ÄrztInnen moeilijk is; dus dat zal echt klinken als ‘Ärzt innen’.
Wat meer voorbeelden en achtergronden, ook over de rol van de glottisslag:
http://www.sprachlog.de/2018/06/09/gendergap-und-gendersternchen-in-der-gesprochenen-sprache/
Interessant, bedankt!
Spreken wij echt nooit een glottisslag uit na een medeklinker? Ik meen er in ‘veredelen’ wel een te horen. Sterker, volgens mij vormen ‘verrassen’ en ‘verassen’ een heus minimaal paar.
De complete regel is: binnen in een woord na een klinker, of aan het begin van een woord. En in ‘veredelen’ geldt ‘edel’ dan als een woord. Ik heb hierover ooit vrij uitgebreid geschreven: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S002438410300130X
Het gemopper van zo’n Haider zal het verschijnsel natuurlijk alleen maar versterken! ‘Als zo’n ouderwetse man zo op zijn strepen gaat staan, dan zul je het krijgen ook.’
MvO schrijft ‘Ze zeggen dan dus ‘Professor(klik)innen’ als ze mannen of vrouwen bedoelen en ‘Professorinnen’ als ze allen vrouwen willen aanduiden.’ Ik neem aan dat de eerste vorm ook gebruikt wordt om mannen en vrouwen aan te duiden, maar nu iets anders: hoe schrijf je het woord als je mannelijke en vrouwelijke hoogleraren wilt aanduiden? ‘Professor(innen)’? Dat staat vreemd omdat de meervoudsuitgang zo alleen bij de vrouwelijke vorm lijkt te horen.
Ik ben geen taalkundige maar weet wel dat in het Engels dit een “glottal stop” wordt genoemd en veel gebruikt wordt vooral in Zuid- Engeland in familiaire spraak, in plaats van “t” in het midden van een woord.