• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

Etymologica: Dubbelopdierennamen

11 april 2022 door Yoïn van Spijk 6 Reacties

Wat hebben een muilezel, een kraanvogel en een walvis met elkaar gemeen? Ze hebben dubbelopnamen. Oorspronkelijk heetten de dieren muil, kraan en wal, maar later werden de namen verlengd met -ezel, -vogel en -vis. In dit artikel vertel ik hoe dat zo is gekomen.

Muil, kraan en wal

Het woord muilezel komt van het Latijnse mūlus, dat ‘nakomeling van een ezel en een paard’ betekende. Het kwam in het Nederlands terecht en ontwikkelde zich volgens de reguliere klankveranderingen tot muil. Dat leverde echter een probleem op: een muil was ook al een bek.

Hetzelfde probleem deed zich voor bij wal en kraan. Een wal was naast het zeezoogdier ook een kade en een stadsmuur, en een kraan was naast een vogel ook een hijswerktuig en een tap aan een vat1.

Walzeezoogdier

Om de dierennamen te onderscheiden van de gelijkluidende woorden met een andere betekenis gingen mensen op een bepaald punt in de taalgeschiedenis de diersoort toevoegen: een muil werd een muilezel en een kraan werd een kraanvogel. In bijvoorbeeld het Engels zijn de woorden geen samenstelling geworden: mule en crane.

Met de kennis van nu is de uitbreiding van wal met -vis niet zo gelukkig geweest – een walvis is immers een zeezoogdier – maar we kunnen het onze taalvoorouders met hun gebrek aan biologiekennis niet kwalijk nemen dat ze het beest nogal wat weg vonden hebben van een vis. En anders hadden we nu misschien wel opgescheept gezeten met het logge walzeezoogdier.

Tortel

In onderstaande afbeelding vind je naast de drie besproken woorden ook windhond, everzwijn, damhert en tortelduif. De verklaring voor het ontstaan van die eerste drie samenstellingen is dezelfde als die van de eerder besproken worden, maar tortelduif wijkt af: het Latijnse turtur, dat in het Oudnederlands turtul2 werd, viel niet samen met een ander woord. Toch werd het verlengd met -dūva, de voorloper van duif. Later is de verkorte nevenvorm tortel ontstaan.

  1. De betekenissen ‘hijswerktuig’ en ‘tap’ zijn ontstaan door de associatie met de lange nek van de vogel.
  2. Turtur werd turtul door dissimilatie: de tweede [r] veranderde in een [l] (een klank die er dicht bij ligt) om een herhaling van dezelfde medeklinker te voorkomen. Dissimilatie komt in veel talen voor bij r’en. Vergelijk ook het Franse arbre ‘boom’ met het Spaanse árbol ‘boom’ en het Italiaanse albero, woorden die alle drie afkomstig zijn van het Latijnse arborem.

Dit artikel is eerder verschenen op taalaandewandel.com.

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel, Uitgelicht Tags: Etymologica

Lees Interacties

Reacties

  1. Jan+Stroop zegt

    11 april 2022 om 09:29

    Over ‘struisvogel’ schreef ik in mijn artikel ‘Woordmetathesis’:

    Hoewel ‘struisvogel’ op het eerste gezicht ook bij deze groep hoort, blijkt bij een tweede inspectie, die oplevert dat de oudste vorm ‘vogelstruis’ geweest is, dat er een opvallend verschil bestaat met ‘walvis’ en consorten (WNT resp. XXII, 581 en XVI, 236). Van deze groep woorden is er maar één vorm; er is geen variant ‘viswal’, ‘hertdam’, ‘duiftortel’, enz. Alleen bij ‘vogel’ bestaan alle twee de varianten, waarbij de volgorde ‘vogel’ + specificatie ook nog eens de oudste is.
    Bij dit type kan de ontwikkeling ongeveer op dezelfde manier gegaan zijn als bij ‘pissebed’ e.a.. ‘Vogelstruis’ is een vertaling van ‘avis struthio’, een Romaanse combinatie met zoals in die taalfamilie gebruikelijk het bepaalde (met de bijbehorende klemtoon) op de tweede plaats. Het modern-Franse ‘autruche’ is uit ouder ‘ostruce’, dat weer teruggaat op dat ‘avis struthio’. Ook voor wie geen Frans kent, is het duidelijk dat ‘vogel’ het algemene is en ‘struis’ de specificatie. De taal(-gebruiker) kan dat accepteren, maar het is ook denkbaar dat er metathesis optreedt om de vorm aan de Nederlandse verhoudingen aan te passen: de specificatie, ofwel het beklemtoonde deel voorop.

    http://www.janstroop.nl/oudesite/artikelen/metathesis.shtml

    Beantwoorden
  2. Ton Harmsen zegt

    12 april 2022 om 04:19

    De hazewindhond mag wel trots zijn.

    Beantwoorden
    • Hans Beelen zegt

      12 april 2022 om 09:53

      Dank zijn we ook verschuldigd aan de oeros en het rendier.

      Beantwoorden
      • yvanspijk zegt

        18 april 2022 om 16:42

        Hé, nog twee exemplaren!

        Beantwoorden
  3. jandeputter zegt

    12 april 2022 om 07:47

    Bij ‘muildier’ moet toch ook nog meer aan de hand zijn. In het Nederlands en Engels wordt een onderscheid gemaakt tussen ‘muildier’ (mule) en ‘muilezel’ (hinny).. In het eerste geval is een ‘ezelin’ de moeder en een ‘paardenhengst’ de vader, in het tweede geval een ‘merrie’ en een ‘ezel’. De toevoeging ‘dier’ of ‘ezel’ duidt dus ook op een betekenisonderscheid.
    Kruisingen tussen diersoorten zijn uit taalkundig, letterkundig en biologisch oogpunt altijd het onderzoeken waard, kan ik uit ervaring zeggen.

    Beantwoorden
    • yvanspijk zegt

      18 april 2022 om 16:41

      Dank voor de interessante kanttekening!

      Beantwoorden

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

E. du Perron • Reisverhaal

De ander, die dikwijls sprak over de dood,
roemde de natuur, doorzocht alle hoeken,
en ademde diep; de een las in boeken
gedachten van derden, zijn dagelijks brood.

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

LEER DER PROPORTIËN

Het teentje maan dat gisteren te klein was
maar nu zo klein dat ik het op zijn plaats vind staan,
er is steeds minder nodig om het te bedekken,
steeds minder nodig om het te verstaan.

Bron: Het zinrijk, 1971

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

25 mei & 21 juni 2025: Leidse Zang voor Kerk en Kroeg

25 mei & 21 juni 2025: Leidse Zang voor Kerk en Kroeg

21 mei 2025

➔ Lees meer
21 juni 2025: J.H. Leopold-lezing

21 juni 2025: J.H. Leopold-lezing

19 mei 2025

➔ Lees meer
20 juni 2025: Lezingenmiddag Indische Letteren

20 juni 2025: Lezingenmiddag Indische Letteren

19 mei 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

geboortedag
1903 Cornelis Stutterheim
1904 Leendert van Dis
sterfdag
2020 Hugo Ryckeboer
➔ Neerlandicikalender

Media

Van Hogwarts naar Zweinstein

Van Hogwarts naar Zweinstein

20 mei 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
Verschenen: Romanreuzen

Verschenen: Romanreuzen

15 mei 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
25. alkalommal rendezték meg a Magyarországi Néderlandisztika Napját

25. alkalommal rendezték meg a Magyarországi Néderlandisztika Napját

15 mei 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
 

Reacties laden....
 

    %d