Schoonheid is waarheid, – waarheid schoon 

De Britse dichter John Keats had gelijk toen hij in 1819 in zijn beroemde Ode to a Grecian Urn schreef:

Beauty is truth, truth beauty,—that is all
Ye know on earth, and all ye need to know

Wetenschappelijk onderzoek heeft dat nu aangewezen, en in het bijzonder dat de stijlfiguur die Keats hier gebruikt, bijdraagt aan die waarheid.

Dat stijlfiguur heeft de vorm A B B A, in dit geval is A beauty en B truth, het chiasme. Een bekend Nederlands voorbeeld, van P.C. Hooft heeft A = leven en B = droom:

Het leven droom en droom het leven soo gelijck

Grapjes kennen de figuur ook, bijvoorbeeld A = gat en B = sok in beter een gat in je sok dan een sok in je gat. Op de een of andere manier heeft die vorm iets heel erg bevredigends, maar uit een deze week gepubliceerd onderzoek blijkt dat dit bevredigende ook bijdraagt aan het gevoel dat het waar is. (Het artikel staat achter een betaalmuur, maar voor zover ik kan zien geeft dit manuscript de belangrijkste resultaten ook al weer.)

De experimenten in dit onderzoek waren betrekkelijk eenvoudig van opzet. De onderzoekers namen chiasmen en vervingen daarin woorden door synoniemen, zodat je niet-chiastische equivalenten kreeg. In plaats van it’s nice to be important but it’s more important to be nice krijg je dan it’s nice to be important, but it’s more critical to be kind. Deelnemers aan het experiment kregen vervolgens een selectie van zulke zinnen te zien, sommige in hun chiastische en andere in hun synonieme vorm, en hen werd gevraagd hoe juist de gedane bewering was. De chiastische zinnen werden als (net) iets accurater beoordeeld.

Hoe komt dit nu? Volgens de onderzoekers gaat het om verwerkingsgemak. Als je beauty is truth hebt gelezen, zitten de woorden beauty is truth nog vooraan in je hoofd, dus als je daarna truth beauty tegenkomt, hoef je minder moeite te doen. De onderzoekers lieten ook zien dat mensen net iets sneller waren in het beoordelen (en dus het verwerken) van chiastische zinnen dan in zinnen met allemaal andere woorden. Hun suggestie is dus dat deze relatie een causale is: eenvoudige verwerking maakt je eerder geneigd een zin aan te nemen. Uit eerder onderzoek weten we bijvoorbeeld dat dit mogelijk ook de reden is waarom rijmpjes eerder voor waar worden gehouden.

Heel sterk was het effect in de experimenten niet en ook in de werkelijkheid is het waarschijnlijk niet zo dat je een evidente leugen ineens waar maakt door hem chiastisch te formuleren. Maar de kroon op dit alles is natuurlijk het gedicht van Keats die precies in een chiasme de relatie tussen schoonheid en waarheid heeft weten uit te drukken. Bestaat er een goede vertaling van? In de DBNL vond ik er een van Theodoor Wevers: ‘Schoonheid is waarheid – waarheid schoon’, maar daar wordt het chiastische natuurlijk door het ontbreken van –heid aan het eind doorbroken. ‘Schoonheid is waar, waarheid schoon’ zou al beter zijn, maar paste niet in het metrum.

Heeft iemand dit beter vertaald?