Enige tijd geleden verscheen bij uitgeverij Lias de bundel Taalmysteries. Raadselachtige feiten van grote en kleine talen. Daarin staan veertig heel korte bijdragen, die verdeeld zijn over vijf thema’s. Twintig auteurs hebben meegewerkt aan de bundel en dat betekent dus dat een aantal van hen met meer dan één artikel vertegenwoordigd is. Twee spannen de kroon met elk vijf bijdragen. Verder valt het op dat er maar liefst zes artikelen over gebarentaal gaan, een gebied dat in allerlei boeken over taal vaak ontbreekt. Dat dit hier eens niet het geval is, zal te maken hebben met het gegeven dat dit een UvA-bundel is. De Universiteit van Amsterdam heeft enkele jaren geleden afscheid genomen van de tweede hoogleraar Nederlandse Gebarentaal in Nederland. Haar voorgangster, de eerste dus, was aan dezelfde universiteit verbonden. Beiden zijn in deze bundel met twee bijdragen vertegenwoordigd. Opvallend ten slotte is ook dat geen enkele aandacht is besteed aan de regionale talen in Nederland. Dat is jammer als we bedenken dat ook die, en soms ‘juist die’, veel interessants te melden hebben als het gaat om het gebied dat door de titel van het boek wordt uitgedrukt. Dat neemt niet weg dat de bijdragen in deze bundel stuk voor stuk heel interessant zijn. Op een van de onderwerpen wil ik nader ingaan: spelling en taalkundige kennis.

Spelling en taalkundige kennis

Een van de vier bijdragen van Jan Don heet ‘Kronkels van de Nederlandse spelling’. Aan het begin merkt hij op dat de slechte spelling bij de jeugd mogelijk te maken heeft met het feit dat het Nederlands veel verborgen geheimen kent. Zo leert een kind dat je de persoonsvorm in de tegenwoordige tijd met stam plus t schrijft: het vuur brandt, het vuur gloeit. Dat je niet spelt hij weett heeft te maken met een regel die bijna nooit aan kinderen wordt geleerd: niet twee identieke medeklinkers op het eind van een woord. Die regel is echter gewoon (aan) te leren. Dat geldt ook voor de werkwoordspelling waarbij je ’t kofschip, ’t fokschaap of eventueel xtc-koffieshopje nodig hebt. Je spelt dus: hij pakte, zij haalde. Een probleem ontstaat bij werkwoorden als zeven en verhuizen. Daar moet het kind opeens naar het hele werkwoord kijken, want je bij de spelling van die werkwoorden laten leiden door de verbale stam (zeef, verhuis), leidt tot foute spellingen als hij zeefte, zij verhuiste. De boodschap is dat het taalsysteem regelmatig is en begrijpelijk. Wil je dat kinderen beter leren spellen, leg ze dan iets uit over de taalkundige kennis die achter het spellingsysteem zit. 

Spellen zonder standaardtaal

De bijdrage van Jan Don betreft de spelling van het Standaardnederlands, waarvoor men onophoudelijk bezig is spellingregels op te stellen (ook ik wil het nu even niet over die pannenkoek hebben). Maar hoe zit dat nu met die taalkundige kennis als een bepaald taalsysteem geen standaardtaal is? Het West-Germaans kreeg de volgende kinderen: Oudengels, Oudfries, Oudnederfrankisch, Oudsaksisch en Oudhoogduits. Uit al deze talen ontwikkelde zich uiteindelijk een standaardtaal, met uitzondering van het Oudsaksisch, dat een enorm geografisch gebied bestreek (Noord-Oost-Nederland en Noord-West-Duitsland). Als we ons even beperken tot Nederland, dan zien we daar de volgende hoofdvariëteiten van het Nedersaksisch: Gronings, Drents, Stellingwerfs, Sallands, Twents, Achterhoeks en Veluws. Binnen al deze variëteiten is schriftelijke literatuur ontstaan. Er zijn ook wel spellingen ontwikkeld voor deze variëteiten, maar die hebben over het algemeen maar een zeer beperkt bereik. Wie in dergelijke talen schrijft en een consequent spellingsysteem wil hanteren, zal op zoek moeten naar de taalkundige wereld die er achter de spelling zit. Daar zal ik nu enkele voorbeelden van geven.

Sallands: spelling en taalkunde

De afgelopen jaren ben ik bezig geweest om de Oudsaksische Heliand in het Sallands (gekozen taal: Hellendoorns) te vertalen. Nu is dat Oudsaksisch knap ingewikkeld, maar complex is ook de spelling van de doeltaal, waarvoor allerlei regels opgesteld moesten worden om die spelling te motiveren. Dit is een onmogelijk taak zonder die taalkundige kennis toe te passen. Laten we met een eenvoudige regel beginnen. In het Hellendoorns wordt de t niet uitgesproken op het eind van een woord als er een wrijfklank aan voorafgaat: kracht en last klinken als krach en las. Op grond van de regel van terugvindbaarheid kunnen we besluiten tot de spelling kracht en last, omdat die t wél tevoorschijn komt in afleidingen als krachtig en lastig. Dit is te vergelijken met de spelling van hond in het Nederlands, waarvan de d in het meervoud honden opduikt. De spelling hont, waarvan de t stemhebbend wordt in honden is niet te verdedigen, want dan is het de vraag waarom lont geen londen wordt in het meervoud, maar lonten. 

Wat lastiger wordt het met woorden als härte ‘hart’ en kärse ‘kers’, waarin de r niet te horen is. Toch spel ik die r in dit soort vormen, omdat de reductie of deletie ervan te maken heeft met de rechter klankomgeving. De r wordt duidelijk gearticuleerd in woorden als kärke ‘kerk’, värve ‘verf’ en velge ‘velg’.

Nog wat complexer wordt het als we op het terrein van de werkwoorden komen. Om aan te geven hoe ingewikkeld de vervoeging van sterke werkwoorden in deze taal is, geef ik hier het paradigma van het werkwoord lîegen ‘liegen’. Dit werkwoord hebben we verderop ook nodig voor het voorbeeld dat daar besproken wordt (de persoonlijke voornaamwoorden wiej en zîe (beide meervoud) komen ook voor als wiejlûu en zîelûu).

In het Nederlands wordt voor het verschil in spelling met d of dt tussen Ik word/Word ik? en Jij wordt/Word jij? de regel voor analogie gebruikt: het is ook Ik lieg/Lieg ik? en Jij liegt/Lieg jij? Passen we deze regel toe voor het Hellendoorns, dan zien we als we de bovenstaande vervoegingen van het werkwoord lîegen in ogenschouw nemen, dat bij een werkwoord als wörden ‘worden’ de volgende spellingen van toepassing zijn.

Net als in het paradigma van het werkwoord lîegen, vallen ik en wiej niet onder die systematiek van het spellen met d of dt bij de vervoegingen Ik lîege ‘Ik lieg’ en Ik wörde ‘Ik word’; Lîege wiej? ‘Liegen wij?’en Wörde wiej? ‘Worden wij?’

Het tweede voorbeeld van werkwoordspelling betreft de imperatief. In het hedendaags Nederlands geldt de regel dat de gebiedende wijs geen –t krijgt, of het nu om een enkelvoud of een meervoud gaat. Bij een aansporing waarbij het onderwerp wordt gebruikt, verschijnt die –t wél (vergelijk het verschil tussen Kom verder (bevel) en Komt u verder (aansporing)). In het Hellendoorns evenwel hebben enkelvoud en meervoud beide een –t. Het is dus Doet hum/eer d’r nog maer îene ‘Geef hem/hun er nog maar een’. Dat betekent dat ook in de imperatief van het werkwoord wörden een –t verschijnt (bij zowel enkelvoud als meervoud):

• Wördt toch ’s wakker ‘Word toch eens wakker’ 

Deze voorbeelden laten zien dat bij het spellen in een taal die geen standaardtaal is met een uitgebreide set van spellingregels, veel pionierswerk verricht moet worden.