Voornamendrift 100

De naamkunde is dakloos. Het valt in Nederland niet te studeren, er is geen hoogleraar naamkunde en geen eigen Nederlands tijdschrift meer, geen instituut verleent onderdak. Dat is raar. Want zonder taal geen mens, en geen taal zonder namen. Met een naam geven we iemand, een plek, een gebouw, een product een identiteit. Zonder naam zou ik niet bestaan. Sommige namen zijn al honderden of duizenden jaren geleden gegeven en leven nog steeds voort, andere worden vandaag bedacht, soms als eendagsvlieg. Maar waarom werd en wordt een specifieke naam gekozen? Wat vertelt een naam over (het ontstaan van) het landschap, bebouwing, de taal, de (interactie van) culturen, sociale verhoudingen, mode? Aan vragen geen gebrek, alleen al over voornamen schreef ik vanaf 2018 100 bijdragen in Neerlandistiek.nl.

Er is belangstelling genoeg voor namen. Historische verenigingen doen onderzoek naar het ontstaan van landschapsnamen, en ja, je kunt een ‘mastertrack’ historische landschapsgeschiedenis met aandacht voor toponymie aan de Rijksuniversiteit Groningen volgen. Genealogische verenigingen weten veel over familienamen. In Vlaanderen lijkt de belangstelling voor naamkunde nog levend, al kun je alleen in Leuven en over de grens in Keulen een universitaire cursus naamkunde volgen, en in Gent in de avonduren bij het Centrum voor Historische Talen. Door een breed publiek worden op de voornamenbank van het Meertens Instituut en de familienamenbank bij het Centraal Bureau voor Genealogie jaarlijks miljoenen keren namen opgezocht. Met regelmaat krijgen namen aandacht in de media, tot aan het jeugdjournaal toe.

Als er interessante vragen gesteld kunnen worden en er veel maatschappelijke belangstelling is, dan zou er toch bestaansrecht voor naamkunde moeten zijn. En die was er ook. De laatste bijzonder hoogleraar naamkunde, Rob Rentenaar, Koos Rentjes in Het Bureau van Voskuil, schreef een geschiedenis van de naamkunde in Nederland en Vlaanderen tot 2000, waarin we zien dat naamkundig onderzoek al vanaf de 19^e eeuw door individuele belangstelling werd gedreven, maar lang niet altijd binnen universitaire muren. Het was vooral historisch onderzoek naar landschaps- en plaatsnamen dat tussen 1886 en 1901 gepubliceerd werd in het tijdschrift Nomina geographica Neerlandica, het oudste naamkundig tijdschrift ter wereld. Daarnaast publiceerde Winkler al in 1885 zijn monumentale Nederlandsche geslachtsnamen. Pas in 1948 kreeg de studie van de naamkunde een plaats in een Naamkundebureau binnen wat later het Meertens Instituut zou gaan heten als onderdeel van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Samen met het Instituut voor Naamkunde en Dialectologie in Leuven (de facto opgeheven in 2013) kwam er een tijdschrift, dat tot 2011 verscheen onder de naam Naamkunde. In Vlaanderen is er al sinds 1927 een nog bestaand tijdschrift Toponymie en Dialectologie.

Die verspreide beoefening door gedreven individuen is er nog steeds, maar de vaste basis op het Meertens Instituut is verloren gegaan en in het onderzoeksplan 2018-2023 (Taal en cultuur in het dagelijks leven in Nederland) wordt naamkunde niet genoemd. De omvangrijke naamkundige bibliotheek is in depot opgeborgen.

Dat moet anders, naamkunde verdient een huis. Een plek die naamkundigen in het land samenbrengt en hun werk stimuleert en faciliteert. De naamkunde moet terug op het Meertens Instituut. Zowel in het beleid als in onderzoek. Niet alleen met gastonderzoekers, zoals ik, maar in vaste aanstelling waarin op zijn minst een deel voor de naamkunde is gereserveerd.

Een onderzoekagenda zou gebaseerd moeten zijn op coördinatie en samenwerking. Juist omdat zoveel naamkundige kennis over toponiemen en familienamen verspreid aanwezig is onder lokale historici en genealogen, zou samenbrengen van die kennis met behulp van IT voorzieningen tot een geweldige verrijking kunnen leiden. En ook dankzij vrijwilligers zijn er (via wiewaswie.nl) inmiddels voldoende persoonsgegevens uit de 19^e eeuw gedigitaliseerd om de verspreiding van persoonsnamen in de 19^e eeuw goed in kaart te brengen, terwijl in de toekomst nog verder terug gekeken zal kunnen worden in de tijd. De unieke beschikbaarheid van voornaamgegevens van alle Nederlanders uit de moderne basisregistratie personen biedt een prachtige mogelijkheid om de relatie tussen naamkeuze en identiteit te onderzoeken, wat geleid heeft tot belangstelling en samenwerking met sociologen, terwijl modellering van de verspreiding van nieuwe, modieuze voornamen de interesse heeft van evolutionair biologen: hoe verspreidt vernieuwing zich door een populatie? De internationale geografische verspreiding van familienamen kan iets vertellen over heel oude migratiestromen, het vakgebied van bevolkingsgenetica. En er is zeker veel meer te noemen. Kortom, zo’n agenda laat zien dat naamkunde een bruisende, moderne invulling kan krijgen. Mits er een tehuis is voor deze dakloze. Het leek me goed om daar in deze 100^ste voornamendrift eens op te wijzen.

- Rob Rentenaar (2006), Geschiedenis van de naamkunde in Nederland en Vlaanderen tot 2000