https://www.youtube.com/watch?v=cv66xFD7s7g

Het was een interessante avond, afgelopen zaterdag, in Nijmegen. Tijdens het filmfestival InScience werd de film Is The Man Who Is Tall Happy? vertoond, van de bekende filmmaker Michel Gondry en gebaseerd op gesprekken die hij voerde met Noam Chomsky. De film is ook online te bekijken (hierboven), maar in de zaal en op een groot scherm biedt hij ook wel wat extra’s. Bovendien was er een discussie na afloop tussen de Nijmeegse hoogleraar Peter Hagoort en de Utrechtse hoogleraar Roberta D’Alessandro, waarin een aantal zaken uit Chomsky’s werk werden besproken en in een ander licht gezet.

Waar ze in die discussie minder aan toekwamen, was de dimensie die Gondry aan de film had toegevoegd. Is The Man is niet zomaar een documentaire, maar ook een kunstwerk. Gondry nam de film op met een oud cameraatje en voorzag het gesprek van allerlei animaties. Bovendien onderbreekt hij de opnamen voor uitleg en commentaar. Dat klinkt allemaal irritant, maar het werkt erg goed.

Ik had de film al eens gezien maar deze keer viel me op dat eenzaamheid een belangrijk thema is. De film kwam een jaar of tien geleden uit, een periode dat Chomsky nog in de rouw was om zijn vrouw Carol, met wie hij bijna zestig jaar getrouwd was (inmiddels is hij hertrouwd). De licht depressieve gevoelens erover komen goed naar voren als Chomsky vertelt dat hij sinds haar dood eigenlijk geen leuke dingen meer deed. Voor haar dood was hij het liefst alleen thuis, met haar.

Orde

Doordat die dimensie zo wordt uitgelicht, viel me ineens op hoe eenzaam Chomsky’s manier van de wereld is. In de eerste plaats doordat hij allerlei ideeën naar voren heeft gebracht die niet meteen intuïtief zijn, en zelfs tegen je intuïties ingaan: dat we dat ding daar een boom maken, heeft volgens hem maar weinig met de fysieke eigenschappen van dat ding daar te maken. Zie je wel, dat geloof je niet – en ik kan het hier niet allemaal uitleggen, bekijk de film van Gondry voor Chomsky’s uitleg. En zie hoe lastig Gondry het vindt om het te begrijpen. En hoe duidelijk Chomsky daaraan gewend is, dat mensen hem begrijpen.

Voor de duidelijkheid: mij lijkt het feit dat ideeën lastig te begrijpen zijn op voorhand geen argument vóór of tegen die ideeën. Volgens Chomsky is het begin van wetenschap om kennelijk voor de hand liggende ideeën – we noemen iets een boom omdat het uit levend hout bestaat – te bevragen. Hij benoemt in de film een paar keer dat de natuurwetenschap pas van de grond kwam toen men begon te bevragen waarom een bal die je loslaat op de trap omlaag gaat en niet omhoog. Voor die tijd vond iedereen het vanzelfsprekend dat alles zijn ‘natuurlijke plaats’ opzocht: ballen op de grond en stoom in de lucht.

Chomsky’s eigen visie is een internalistische: een belangrijke eigenschap van de dingen die we zien is ‘psychologische continuïteit’. Een ding is een tafel omdat we het zijn beginnen te zien als tafel. Ook als we er later van alles aan veranderen, zodat we het als we het op het eerste gezicht zagen niet aan een tafel zouden zien, is het nog steeds een tafel. Als voorbeeld geeft hij een voorbeeld van een verhaal waarin de ezel Sebastiaan verandert in een steen. Zelfs kinderen begrijpen dat die steen ‘eigenlijk’ de ezel Sebastiaan is. De dingen die we zien zijn eerder een manier waarop onze geest orde schept in de chaos die de werkelijkheid is dan dat ze zelf rechtstreeks verband houden met die werkelijkheid.

Monument

TIjdens de discussie verweet Hagoort Chomsky dat hij onduidelijk was in die passage, en verschillende bekende inzichten uit de betekenisleer (zoals het verschil tussen betekenis en referentie) negeerde. Dat was waarschijnlijk terecht, maar ging tegelijkertijd voorbij aan de verwarring die er in de film over deze hele materie ontstaat tussen Gondry en Chomsky. We horen hier Chomsky’s ideeën duidelijk door de lens van Gondry, en die laatste begrijpt het zelf niet helemaal.

Maar er zit nóg iets aan vast. Hoewel het ook Chomsky’s opvatting is dat de menselijke geest veel universele kenmerken heeft, en mensen het dus doorgaans eens zullen zijn over wat we een tafel of een ezel noemen, zitten we in zijn wereld ook allemaal opgesloten in ons eigen hoofd. Hij heeft de wereld ook geschockeerd door met stelligheid te beweren dat communicatie niet de primaire functie is voor taal: dat is het denken. Als voorbeeld noemt hij dat je als je op straat loopt de hele tijd in je zelf praat. Ook evolutionair was taal volgens hem in eerste instantie succesvol omdat het ’t individu beter liet plannen en anticiperen. Met elkaar praten kwam pas later, toen voldoende mensen de mutatie hadden.

De mens zit zo bezien dus grotendeels in zichzelf besloten: de belangrijkste echt menselijke activiteit is denken, en dat denken gebeurt in categorieën die hooguit onrechtstreeks iets met de buitenwereld te maken hebben. De mens is zijn eigen Platoonse grot.

Het heeft Chomsky er nooit van weerhouden om zich in te zetten voor bijvoorbeeld onderdrukten – een ontroerende passage is waar hij vertelt hoe warm hij in Zuid-Amerika werd ontvangen door mensen die een monument wilden oprichten voor zijn vrouw. Maar het is een positie die de mens uiteindelijk alleen maar kan zien als door en door eenzaam.