• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

Practice what you preach

25 december 2022 door Machteld de Vos Reageer

In 1584 verscheen de oudste[1] gedrukte grammatica van het Nederlands: de Twe-spraack vande Nederduitsche Letterkunst, geschreven door Hendrik Laurensz. Spiegel, lid van de Amsterdamse Rederijkerskamer ‘In liefd’ bloeyende’, en uitgegeven bij Christoffel Plantijn in Leiden. Het werk behandelt in zeven hoofdstukken verschillende aspecten van de Nederlandse taal, van spelling tot grammatica. In de jaren erna mengden meerdere spraakkunstenaars, zoals ze zichzelf noemden, zich in de discussie over de Nederlandse taal; er bestond immers nog geen Standaardnederlands, en verschillende vooraanstaande Nederlandse mannen wilden hun steentje bijdragen met voorstellen over hoe die standaardtaal eruit kon zien. Zo verschenen bijvoorbeeld in 1600 Oprecht onderwijs van de letter-konst, geschreven door Cornelis Dirksz. van Niervaert en in 1612 de Nederduydsche Spellinge van Jacob van der Schuere. Vervolgens verscheen in 1614 – 30 jaar na de eerste druk – een herdruk van de Twe-spraack bij Hendrick Barentsz. in Amsterdam. In een achttal blogs vergelijk ik deze tweede druk met de eerste druk, om te kijken: zijn er in herdruk van de Twe-spraack uit 1614 veranderingen aangebracht ten opzichte van de eerste druk uit 1584? Is er misschien sprake van voortschrijdend inzicht, nu in de dertig tussenliggende jaren de vorming van de Nederlandse standaardtaal op gang is gekomen? Dit is het eerste blog in deze serie.

Sta mij toe deze serie te beginnen met een disclaimer: hoewel het onderzoek dat ik hier presenteer zweemt naar wetenschappelijkheid, is het dat niet in strikte zin, alleen al omdat ik niet uitputtend verwijs naar eerdere literatuur. Ik nodig de lezer dan ook uit deze blogs eerder te zien als het resultaat van een exploratie: ik probeerde in m’n eerste PhD-jaren beter bekend te raken met de materie van mijn onderzoek, wilde zien wat ik tegenkwam, en daarbij wilde verschillende methodes uitproberen. Vandaar ook dat ik deze resultaten weergeef in deze blogs, en niet in een wetenschappelijk artikel.

Spiegel, Twe-spraack vande Nederduitsche Letterkunst, 1584

Methode

Om de onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden, moesten beide edities vergeleken worden. Ik ben niet de eerste die dit heeft gedaan: G.R.W. Dibbets ging mij voor, en heeft in zijn kritische facsimile-uitgave uit 1985 alle veranderingen in de tweede druk opgenomen in voetnoten bij de tekst van de eerste druk. Omdat ik de verschillen wilde kunnen kwantificeren, heb ik van beide edities een teksteditie gebruikt of gemaakt: voor de eerste druk uit 1584 is uitgegaan van de diplomatische editie van W.J.H. Caron uit 1962, die via de DBNL als tekstbestand te downloaden is; voor de tweede druk heb ik deze tekst gekopieerd naar een nieuw Wordbestand en die editie aan de hand van Dibbets’ voetnoten aangepast naar de tweede druk. In een aanvullende eigen vergelijking van de beide drukken kwam ik nog vijf aanpassingen tegen die niet in Dibbets’ voetnoten stonden; die heb ik ook in het tekstbestand doorgevoerd.

Dit resulteerde in twee Word-bestanden; één voor de eerste, en één voor de tweede druk. Door de bestanden vervolgens met elkaar te vergelijken door middel van de ‘Documenten vergelijken’-functie van Word, kon een goed (en kwantitatief) overzicht worden verkregen over de gedane wijzigingen.

Inhoud en vorm

Afbeelding 3: Errata in de eerste druk (A8r)

Wat er bij vergelijking van de twee bestanden als allereerste opvalt, is dat er inhoudelijk niets gewijzigd is in de tweede druk; er wordt in 1614 niets gezegd over de relatie tot het werk uit 1584; zowel het voorwerk als de hoofdstukken zijn hetzelfde, behandelen hetzelfde, en de voorschriften zijn onveranderd – het lijkt hier, zoals in die tijd gebruikelijk, te gaan om een echte herdruk, simpelweg opnieuw gezet, door een andere zetter. Daarmee is een deel van onze onderzoeksvraag dus al beantwoord: van aanpassingen vanwege voortschrijdend inzicht aan de hand van nieuw verschenen spellingen en grammatica’s is hier geen sprake.

In de vorm is echter wel het een en ander veranderd: zo hebben er wijzigingen plaatsgevonden die met typografie te maken hebben (bijvoorbeeld veranderde breviaturen; zie Afbeelding 1 & 2)), en zijn er drukfouten – waarvan sommige al ten tijde van de eerste druk gesignaleerd; zie de lijst met ‘errata’ in de eerste druk in Afbeelding 3 – verbeterd.

Afbeelding 1 & 2: de eerste pagina van de ‘Toe-eyghenbrief’, in de eerste (A2r) en de tweede druk (A2r). Direct valt het verschil in lettertype in de aanhef op, en de verschillende breviaturen.

Maar er zijn ook wijzigingen die met spelling en zelfs met grammatica te maken lijken te hebben. En met name deze laatste wijzigingen zijn interessant, want dit boek behandelt voorschriften op dat gebied.

In totaal ben ik 356 van dergelijke wijzigingen tegengekomen – wijzigingen die op een verschil in opvatting over spelling of grammatica zouden kunnen duiden. Dit leidt weer tot nieuwe vragen: welke verschillen zijn dit? En zijn die wijzigingen ten opzichte van de eerste druk conform, of juist contra de eigen voorschriften? Met andere woorden: is het een staaltje practice what you preach, of wordt er in de tweede druk juist van de preek afgeweken?

In het volgende blog bekijken we vast een paar van deze 356 wijzigingen: een drietal wijzigingen dat met grammatica te maken lijkt te hebben.


[1]  Mogelijk niet de alleroudste, maar wel de oudste waarvan wij nu het bestaan nog weten (zie bijvoorbeeld Sijs, N. van der (2021). Taalwetten maken en vinden: het ontstaan van het Standaardnederlands. Gorredijk, Uitgeverij Sterck & De Vreese).

Deze reeks verscheen eerder op het blog Those who wander

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: grammatica, spelling, taalkunde, Twe-spraack

Lees Interacties

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

Willem Bilderdijk • De wenschen

Naauwlijks vraagt hy geld en goed,
Of hy zwemt in overvloed.
Straks begeert hy vrouwenmin:
Hy verzadigt zich daar in.

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

In de juniavond was het dorp leeg,
uilen zoefden over,
iedere rieten pyramide zweeg.
 

Bron: Uit de hoge boom geschreven, 1967

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

5 september 2025: Jaarcongres van de Werkgroep Zeventiende eeuw

5 september 2025: Jaarcongres van de Werkgroep Zeventiende eeuw

15 juni 2025

➔ Lees meer
20 juni 2025: Presentatie Vertalen wat er niet staat

20 juni 2025: Presentatie Vertalen wat er niet staat

14 juni 2025

➔ Lees meer
14 juni 2025: Programma rondom Een nieuw geluid

14 juni 2025: Programma rondom Een nieuw geluid

11 juni 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

geboortedag
1834 Jan ten Brink
sterfdag
2020 Hans Ekkel
➔ Neerlandicikalender

Media

De internationale positie van het Engels

De internationale positie van het Engels

14 juni 2025 Door Marc van Oostendorp Reageer

➔ Lees meer
Inspiratiesessies in het Universitair Museum Utrecht

Inspiratiesessies in het Universitair Museum Utrecht

11 juni 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
De Inktpodcast 29: Muziek voor tekst deel I

De Inktpodcast 29: Muziek voor tekst deel I

10 juni 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
 

Reacties laden....
 

    %d