Dertien sprekers waren er nog, van het Zeeuws-Vlaamse dialect zoals dat in Brazilië gesproken werd, toen een groepje onderzoekers er tien jaar geleden langskwam. De meesten waren al wat ouder, dus misschien zijn het er inmiddels alweer wat minder. Dat er sprekers bij gekomen zijn, is wel heel onwaarschijnlijk.

De sprekers zijn nakomelingen van migranten die in de negentiende eeuw uit Zeeuws-Vlaanderen naar Espírito Santo Brazilië kwamen. Na de afschaffing van de slavernij zochten de autoriteiten naar arbeidskrachten, maar ook naar ‘blanken’ die het land zouden ‘verrijken’. Het waren een paar honderd mensen, net niet genoeg om een heel stevige infrastructuur op te richten – een eigen kerk bijvoorbeeld – of om altijd in eigen kring te blijven trouwen. Dat er toch nog een handvol overbleef, is op zich interessant genoeg.

Twee van de onderzoekers, de Vlaamse Kathy Rys en de Braziliaanse Elizana Schaffel-Bremenkamp (zoals de naam suggereert zelf van Zeeuws-Vlaamse afkomst), schreven nu een artikel over het onderzoek. Het verscheen in een (gratis toegankelijke) bundel artikelen over Europese talen in de diaspora.

Ieder spoor

Rys en Schaffel laten zien dat je in het Braziiliaanse Zeeuws-Vlaams nog zaken vindt die in het Europese Zeeuws-Vlaams uitgestorven zijn. Verbogen vormen van ja en nee bijvoorbeeld. Je kunt verschil maken tussen jao-j als antwoord op een vraag met een enkelvoudig onderwerp (‘Heeft hij dat gedaan?’) en jao-s als antwoord op een vraag met een meervoudig onderwerp (‘Hebben zij dat gedaan?’) Iets soortgelijks vindt je nog wel in België, in het Oost- en West-Vlaams, maar waarschijnlijk allang niet meer in het Zeeuws-Vlaams. Het onderzoek in Brazilië laat zien dat het ook in Zeeuws Vlaanderen in gebruik moet zijn geweest – misschien voor het dialect zich aanpaste aan andere Zeeuwse en Nederlandse dialecten.

Toch moet je ook uitkijken met zulke conclusies, zeggen Rys en Schaffel. Zo is in Brazilië ook de l-klank na bepaalde klinkers verdwenen: mensen zeggen bijvoorbeeld kaavers in plaats van kalvers. De klinker a is als het ware verlengd om de plaats van de l in te vullen. Op dezelfde manier zeggen ze ook bijvoorbeeld meeken. Ook hier geldt weer: in Belgische dialecten vind je dit verschijnsel ook, maar in Zeeuws Vlaanderen niet meer. Alleen blijkt hier dat de schijn bedriegt. Ook in negentiende-eeuwse bronnen waarin de uitspraak in Zeeuws Vlaanderen wordt besproken, ontbreekt ieder spoor van een weggelaten l, terwijl bijvoorbeeld het verbogen ja en nee er nog wel is te vinden.

Nieuwe omgeving

De onderzoekers komen wat dit betreft op een verrassend spoor: die l is waarschijnlijk in Brazilië verdwenen. Het is een kenmerk van het Braziliaans Portugees dat l aan het einde van een lettergreep wordt uitgesproken als een w-achtige klank. kalvers is zo geworden tot zoiets als kawvers toen de mond van de Zeeuws Vlamingen was gaan staan naar het Braziliaans Portugees, en dat is op zijn beurt vereenvoudigd tot kaavers. Dat zijn processen die je overigens elders op de wereld ook vindt. In het Frans zeg je ook chevaux in plaats van chevals – ook daar is de l eerst tot een w geworden, zoals je nog ongeveer in de spelling kunt zien, waarop die tweeklank vereenvoudigd is tot een oo. En de vereenvoudiging van aw tot aa vindt je ook in de taal van andere migrantengroepen in Espírito Santo, zoals de zogeheten Pommeren (oorspronkelijk uit een Duits-Poolse kuststreek).

Heel veel langer zal het Braziliaans Zeeuws Vlaams niet bestaan: de 22e eeuw zal het waarschijnlijk niet halen. Ondertussen heeft het laten zien dat migranten in een kleine groep heel lang hun taal kunnen behouden – in sommige opzichten langer dan de grote groep die ze achterliet – terwijl ze zich tegelijkertijd ook subtiel aanpassen aan hun nieuwe omgeving.