Ik ging met een voormalige collega Adrie wandelen in Gemonde. Een klein plaatsje tussen St.-Michielsgestel, Boxtel, Schijndel en Sint-Oedenrode, waar de vier zojuist genoemde gemeentes elk hun stuk van het dorp hadden.
Adrie verliet het dorp zo’n 50 jaar geleden. De ruilverkavelingsmachinerie was rond die tijd vanuit het zuiden (Son) onderweg naar Gemonde. Maar naarmate men noordelijker kwam en de tijd verstreek, werden de protesten tegen de grootschalige kaalslag heftiger. In en vooral ten noorden van Sint-Oedenrode werden de plannen fors aangepast. Rond Gemonde betekende dit dat men veel minder van het landschap sloopte, maar oude perceelsgrenzen in stand hield. Wel werden percelen geruild, waardoor boeren toch gronden vlak bij hun erf kregen. Dat was een zegen. De vader van Adrie had wel 13 percelen in de omtrek. Vaak maar een halve hectare klein. Zijn kleinste perceel mat maar liefst 8 are, niet veel. Die kleine percelen waren voor de boeren niet zo’n probleem toen men nog veel met paardenkracht deed. Maar toen de combines kwamen en de maiskneuzers hun intrede deden, werden de percelen ongeschikt voor de moderne landbouw.
Adrie ontmoet op onze wandeling oude bekenden. En al vlot vliegen de plakken me om de oren. Plakken? Ja, in Gemonde weten de oude boeren en de boerenzonen nog goed wie welke plak grond verkocht aan wie. Een plak grond blijkt in Gemonde te staan voor een perceel grond.
Etymologie
In de etymologiebank komen we diverse betekenissen/oorsprongen van het woord plak tegen, maar geen ervan komt uit de context van het Brabantse boerenbestaan. De woordenboeken relateren het woord aan plek, en De Vries (1971) wijst ook op plag. De Gelders-Overijsselse plaatsnaam Plak wordt door Van Berkel & Samplonius (2018), Nederlandse plaatsnamen verklaardeveneens in verband gebracht met plag ‘hei- of graszode’.
In het WNT vinden we plak III als variant van plek, met als betekenis 3:
Plek, stede; a. Eene zekere uitgestrektheid gronds enz. || Placke, plecke, vlecke. Plaga, spacium terrae, locus, KIL.
— Een plak grond, een plak tuin (b.v. in Friesland). Eene plak water, eene uitgestrektheid of plas water (in N.-Brab.). Ze hebben ënen hêêlen plak afgemàeit, men heeft een groote uitgestrektheid hooiland afgemaaid, O. Volkst. 1, 219 (N.-Brab.). Op die plak zaai ik koren, CORN.-VERVL.
— Op Terschelling worden de duinvalleien plakken genoemd. || De ‘plakken’ in het westelijk gedeelte hebben een zeer onregelmatigen vorm en zijn zéér verschillend van grootte. … De ‘plakken’ in het oostelijk gedeelte zijn in het algemeen zéér uitgestrekt en hebben een tamelijk regelmatigen vorm, Versl. Landb. 1913, 6, 145.
De Amerikaansche veenbes komt … uitsluitend in de westelijke ‘plakken’ voor … Het (is) zeer waarschijnlijk, dat de eerste veenbessen door strandjutters in de duinpannen zijn gebracht en wel vermoedelijk het eerst in de z.g. n. ‘Studentenplak’, 6, 147.
— In Groningen en N.-Brab. ook voor: een terrein, plaats of plein, b.v. de speelplaats bij eene school. In Oost-Friesl. ook voor: een plaatsje of bleekveld. Zie MOLEMA.
b. Boereplaats, boerderij. Meestal in den verkl. plaksken voor: een boerderij zonder paarden. B. v. in Antwerpen. || Een plaksken huren. poëem WNT
Het woord plak in Gemonde blijkt ongeveer dezelfde betekenis te hebben als hierboven op Terschelling. In hedendaags Nederlands zou men zeggen: perceel. Anders dan men bij de andere agrarische betekenissen ziet, ziet men op Terschelling en in Gemonde het woord plak een betekenis hebben van begrensd, omgrensd gebied. Ofwel weide of akker.
De Klaverplak
De bespiegelingen rond de Gemondse plakken voerden de gedachten naar de Klaverplak, een straat in het buitengebied van Wijk en Aalburg bij Heusden.
De naam Claverplack komt al op een kaart uit 1613 voor.
Wat klaver is, weten we. Een gewas met bloemetjes dat stikstof opslaat en daarom in weilanden als natuurlijke bemester voorkomt en ook wel op de akker geteeld werd als voer voor de dieren.
Waarom zou een straat naar een areaal klaver genoemd zijn? Welke betekenis heeft het woord plak hier bij Wijk en Aalburg? De Klaverplak ligt tamelijk ver van de meest westelijke bebouwing van Wijk af. Het ligt al in het tamelijk natte gebied, op een verzonken stroomrug, dus voor boerderijvestiging was dit inmiddels een minder geschikte plek.
Ooit hadden hier de Romeinen wel hun gebouwen. Naast de Doode Steeg is zelfs een Romeinse begraafplaats aangetroffen. De Romeinen profiteerden van de iets hogere grond van de Oostelijke Biesheuvelstroomrug. Deze stroomrug was vooral breed, dus niet erg hoog. In de loop der millennia is deze ingeklonken en tegenwoordig moet men bij het oostelijke Biesheuvelgebied moeite doen de stroomruggronden te onderscheiden van de komgronden. Op de onderstaande kaart uit 1925 ziet men nog wel dat de echte kompercelen ten oosten van de Doode Steeg net iets groter (want hoger, droger, op de stroomrug gelegen) zijn dan die westelijk ervan. Die percelen zijn een kleine 1000 jaar geleden ontgonnen, overigens. De straatnaam ´Klaverplak´ is op de kaart uit 1925 vervangen door ´Lage steeg´….
Gegeven de tamelijk natte omstandigheden nabij de Klaverplak is de naam Klaverplak naar alle waarschijnlijkheid te verklaren uit dat er een weideperceel was met veel klaver. Het WNT geeft: Klaverplek, klaverplak, zie Dl. XII, kol. 2597. En aldaar: — In de bet. II, 2, a). Als tweede lid. Klaver-, klaverland; gewestelijk in Vl. België („Laat de koeien op de klaverplek loopen”, SCHUERM.).
Juist ten oosten van de huidige boerderij zien we enkele iets hoger gelegen akkerpercelen op de oudere kaarten. We mogen dus zeker niet uitsluiten dat er hier, in de 17e eeuw of eerder, een perceel met akkerbouwmatige teelt van klaver was. Klaver kon en kan immers ook als afzonderlijk veevoergewas geteeld worden.
Plakken, hoeken, meekes en meetjes
De plak in de betekenis van ‘perceel’ kwam dus ook buiten Gemonde voor. Zoals ooit in Wijk en Aalburg, op 30 kilometer afstand. Hier is plak als woord voor ‘perceel’ uit de hedendaagse woordenschat verdwenen. Heel oude boeren spreken hier nog wel eens over een hoek land. Waarschijnlijk had dat betrekking op wat afgelegener percelen, aldus de etymologiebank. Ook al was dat perceel vierkant. Men hoort het woord hoek voor‘perceel’eigenlijk niet meer sinds de ruilverkavelingstijd, toen boeren hun gronden zo veel mogelijk bij het erf kregen. Andere oude boeren in Altena hadden het regelmatig over een meeke. Een verkleinwoord: het ging om een kleiner stuk akkerland. Het ‘echte’ woord dat daarbij hoort was nooit te horen. En jawel, de etymologiebank helpt. Het woord meet is daar te vinden met als betekenis ‘een deel van een akker’. Dat spoort met dat de oude boeren, als ze spraken over hun meeke, het dan doorgaans over een kleine teelt hadden. Zoals haver voor de eigen paarden. Of een (toentertijd) arbeidsintensief gewas als bonen of peulvruchten. Wie de in de historische woordenboeken het woord meet opzoekt, vindt daar nog meer betekenissen, waar we hier nu niet op ingaan. Wel gaan we in op de opmerking dat men in Groningen spreekt over meetjes in de betekenis van akkertje. Zowel in het rivierenland als in Groningen spreekt men dus liefkozend over kleine akkertjes.
Slot
Meekes en hoeken zijn woorden voor percelen die na de ruilverkaveling in Altena snel gingen uitsterven. Kleine perceeltjes, percelen ver weg, ze verdwenen in het ruilverkavelingsproces dat schaalvergroting en concentratie van percelen om het erf betekende. Of het woord plak door jonge boeren in Gemonde – waar later en minder rigoureus verkaveld werd – gebruikt zal blijven worden is de vraag. In taal weerspiegelen zich de grote veranderingen in de landbouw, die in versnelling kwamen na de ruilverkavelingen.
Naschrift
De hierboven vermelde woorden voor percelen zijn zeker niet de enige woorden. Woorden als blok, kamp, slag (van slagenlandschap), copes en weren zijn dat ook. Er zit ongetwijfeld een soms subtiel betekenisverschil tussen de woorden. Of een verschil dat voortkomt uit de wijze van ontginning van het gebied. En per regio verschillen de gebruikte woorden. Wie nog een onderwerp voor een uitvoerige pennenvrucht zoekt, kan in de wereld van namen voor een stuk land goed slaags!
Bronnen:
Historische woordenboeken: https://gtb.ivdnt.org/
Laat een reactie achter