In een interessant artikel over het rijm in Vanden vos Reynaerde wijst Rik Van Daele in het voorbijgaan op een interessant verschijnsel: de naam Lamfroyt wordt altijd met een o geschreven, behalve als hij in rijmpositie voorkomt: dan is het Lamfreyde. Van Daele bespreekt niet echt waarom er deze variatie is, en waarom de vormen op deze manier verdeeld zijn over de rijmen. Nu ligt het antwoord op die laatste kwestie ook wel voor de hand:op oyt rijmde maar bitter weinig, terwijl op Lamfreyde zowel beide als seide rijmde – allebei die rijmparen komen dan ook voor in het gedicht.

Johan Oosterman wijst me er overigens op dat er in de tekst van de Reinaert wel degelijk potentiële rijmwoorden voorkomen, namelijk noyt en ontscoyt. Volgens Johan wordt er ook in Der naturen bloeme niet gerijmd op oyt en in het Gruuthuse-handschrift slechts één keer (Die van gracien altoos vloit, / O roze, die in den hemel bloit). Er was dus wel iets om mee te rijmen, maar kennelijk was dat niet genoeg.

Eenzelfde kwestie doet zich, misschien nog wel pregnanter voor bij het paar comen en commen. Die eerste vorm komt in totaal acht keer voor, steeds aan het einde van een regel:

• Het was sint so verre comen
• Waer ic hem niet te hulpen comen
• Dat hi te hove soude comen,
• Dat hi te Manpertuus es comen,
• Hoe sal nu Brune te hove comen?
• In derre wijs van verren comen,
• Dat Reynaert ware te hove comen
• Die ons ne mochte comen
• Doe saghic minen vader comen
• Ende vloech danen dat hi es comen
• Men sal den wulf enten beere doen comen

Het gaat hier zowel het voltooid deelwoord (in het moderne Nederlands gekomen) als de infinitief-vorm (in het moderne Nederlands komen). Commen wordt binnen in de regel voor allebei die functies gebruikt, en we vinden hier ook een voorbeeld als persoonsvorm in de derde persoon enkelvoud. Toevallig zijn dit ook vijftien voorbeelden:

• Ofte si commen daer si horen
• Die te hove zijn commen hier.
• (Saghen si) Canticler commen ghevaren,
• Dus sijn si commen int ghedinghe.
• Ende sach commen Lamfreyde,
• Lamfroyt commen gheronnen;
• Ende ondercommen van den bloede,
• Hier was commen Bruun de vraet.
• Daer hi was commen ongherich in,
• Ne condi sat niet commen huut.
• Ende hi in Vlaendren commen soude
• Die hem te hulpen commen soude
• ‘Reynaert es hier commen te hove
• Waer si commen in hu ghemoet,
• Ende dan commen nemmermee

Met taalkundig jargon zou je kunnen zeggen dat comen en commen in de Reynaert in complementaire distributie zijn: ze komen allebei exclusief voor in een bepaalde verzameling contexten, en die overlappen elkaar niet. Het zijn net te veel voorbeelden, naar beide kanten om te denken dat die verdeling toevallig is. Bovendien vinden we dezelfde verdeling bij willecom(m)e:

• Oem Bruun, gheselle, willecome!
• Neve, ghi zijt mi willecome.
• (ghi sult den coninc) Harde willecomme zijn.’

Het makkelijkst valt te begrijpen dat commen niet in rijmpositie voorkomt, want dan zou er weinig te rijmen zijn geweest. In de hele tekst van Reynaert komt slechts één potentieel rijmwoord voor (crommen) en omdat dit een verbogen bijvoeglijk naamwoord is (‘Ludolf metten crommen vingheren’, ‘Hughelijn metten crommen beene’) zou het gebruik als rijmwoord een voor deze dichter onacceptabel enjambement hebben betekend. In de tekst wordt trouwens wel één keer Zomme (Somme) op omme gerijmd, maar op een enkele uitzondering na rijmen in de Reynaert worden met een n niet op woorden zonder een n:

Doe mijn vader al omme ende omme
Tusschen dier Elve entier Zomme
Hadde gheloepen al dat lant

De vraag is nu waarom comen nooit buiten de rijmpositie voorkomt. Kennelijk was die vorm wel toegestaan – we gaan er niet vanuit dat hij speciaal voor het rijm gecreëerd is, want zulke trucs permitteerde de dichter zich niet. Bovendien zijn allebei de vormen nog volop aanwezig in het taalgebied: standaard-Nederlands. Volgens de gegevens in de GTRP-database heeft twee derde van de Nederlandse dialecten een vorm met een korte ongespannen klinker zoals kommen al is de lange vorm (komen) wat dominanter in het zuiden en in (Zuid-)Holland.

Volgens Cor van Bree in zijn Historische grammatica van het Nederlands is kommen het resultaat van klinkerverkorting in komen. Van Bree wijst erop dat klinkers voor een m vaker verkort zijn (bijvoorbeeld in blom, in krummel en in verdomme). Johan Taeldeman en Jan Goossens geven in hun Fonologische Atlas van de Nederlandse Dialecten (niet online) de voorkeur aan een iets andere verklaring, namelijk dat de oo eerst verkort is in komt, voor twee medeklinkers, en dat die verkorte klinker vervolgens is overgesprongen op de andere vormen van het paradigma.

Voor de schrijver van de Reinaert (die vermoedelijk opereerde aan de rand van het huidige komen-gebied) was vermoedelijk de kommen-vorm de meest gebruikelijke. Die gebruikte hij dus als hij de vrije keus had. Maar als het rijm hem dwong, kon jij ook teruggrijpen op de oudere, hem ook bekende vorm, komen.

Ik schreef eerder over het rijm in de Reynaert

Serie Over Reynaert

Het verschijnen van De Reynaert. Leven met een middeleeuws meesterwerk van Frits van Oostrom is aanleiding voor een reeks bijdragen op Neerlandistiek. Lees alle artikelen in deze serie.