Achter het achtervoegsel 47

Letters. Daar kun je niet omheen in de sinterklaastijd. Chocomel komt met decemberletters. In de enige echte chocomelboot staan talloze gele pakken met een bruine letter als opdruk. Creatievelingen die verschillende pakken kopen, kunnen daarmee namen en woorden vormen. Traditioneler en populairder dan deze verpakkingsletters zijn de chocoladeletters waarmee de schappen van snoepwinkels en supermarkten rijkelijk gevuld zijn. Voor elke voornaam is er een letter beschikbaar  en als die op zijn, biedt de in grote hoeveelheden geproduceerde letter S van Sint dan alsnog uitkomst. Met chocoladeletters kun je achtervoegsels maken, zoals -ette. En daarmee kun je dan weer een naam voor een gezelschapsspel bedenken. 

Doublette

Een van de eerste foto’s die op de Facebookpagina van het Genootschap ter bevordering van het gebruik van het suffix -ette werd geüpload, toonde een door de tand des tijds aangetast deksel van Doublette, ‘het roulette spel zonder roulette’. Zou het nog te koop zijn, vroeg ik mij toen af. Bij de bekende speelgoedketens ving ik bot, maar op Marktplaats vond ik een advertentie van een zekere Hans. Op 21 februari 2020 bood hij voor 75 euro een ‘Doublette spel uit 1941 (Soort Roulette)’ aan. Toen ik enige tijd later op die advertentie klikte, bleek die te zijn verlopen. 

Het jaartal uit Hans’ advertentie biedt gelukkig aanknopingspunten. Als het spel uit 1941 dateert, dan is de kans groot dat er sporen te vinden zijn in de online krantendatabase Delpher (www.delpher.nl). Dat blijkt te kloppen. Met de zoekterm Doublette en soort bericht Advertentie vind ik alleen voor dat jaar maar liefst 48 treffers. 

‘Huiskamercasino’

De allereerste advertentie voor dit spel staat op 7 maart 1941 in Dagblad nieuwe Hoornsche courant. Voor fl. 3,75 – omgerekend € 1,70 – bent u in staat om een heuse ‘speelzaalsfeer in uw huiskamer’ te scheppen. Met een speelzaal wordt hier een zaal voor kansspelen bedoeld, zeg maar een casino. Ook de Nieuwe Venlosche Courant van 25 november 1941 prijst het gezelschapsspel aan om een bijzonder gevoel te creëren: ‘DOUBLETTE, brengt Monte Carlo sfeer in de huiskamer’.

In een andere advertentie wordt het spel aangeprezen omdat het een goedkope manier is om toch roulette te kunnen spelen, zonder daarvoor naar het casino of naar Monte Carlo te hoeven gaan. Bovendien is het aantal deelnemers onbeperkt. Wat er allemaal in de doos zit, lezen we in de grootste advertentie voor Doublette, die op 19 mei 1941 werd geplaatst in De Limburger:

Doublette vertoont een grote mate van overeenkomst met het bekende spel uit het casino: de vermelding van het harkje, de fiches en het laken in de advertentietekst maken dat duidelijk. De foto’s op Spellenlab, met name de tweede, ondersteunen dat.

Het grote verschil met het echte kansspel – en daar refereert een van de advertenties aan – is dat er geen roulette bij zit. Een roulette – de verkleinvorm van het Frans rouelle ‘schijf’ – wordt in het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) vernederlandst tot rolschijf. Deze rolschijf draait volgens dat woordenboek rond ‘in het midden van een met groen laken bekleede tafel (roulettetafel)’ en is  voorzien ‘van een oploopenden rand die tot baan dient voor een ivoren balletje dat bij vermindering der beweging op een der 38 genummerde vakken valt die op de schijf zijn aangebracht’. 

Maar als een rolschijf ontbreekt in het spel doublette, hoe wordt dán bepaald wat het winnende nummer is? Dat gebeurt met behulp van de twee tolletjes die ook te zien zijn op de doos van het spel. Op elk van die tolletjes staan verschillende cijfers. De getallen die boven liggen wanneer beide tolletjes zijn uitgedraaid, moeten bij elkaar worden opgeteld. Die som vormt het winnende getal. Wijzen de tolletjes dus bijvoorbeeld 3 en 30 aan, dan is 33 het winnende getal. Als het ene tolletje een 0 en het andere een 4 toont, dan is 4 de uitkomst van de draaiing.

Doublet, doublette, roulette

Een prangender vraag – voor mij althans – is waar de naam van het spel vandaan komt. Het woord doublette lijkt sterk op roulette, met een als /oe/ uitgesproken ou en de uitgang –ette. Daarmee is de link tussen het gezelschapsspel en het casinospel eenvoudig te leggen. 

Het oudste citaat uit het WNT waarin het spel roulette – als deel van een samenstelling – genoemd wordt, is afkomstig uit een Vlaams boek uit 1738: 

Haere Doorluchtighste Hoogheyt hebbende goedt-gevonden te herroepen de provisionele permissie van het spelen der Roulette-spel, geaccordeert by Decreet van den 15. September 1727 

In Delpher komen we het woord roulette een decennium eerder al tegen. Op 20 juli 1726 meldt de Oprechte Haerlemsche Courant dat in de stad Parijs alle tot dan toegestane vormen van roulette verboden zullen worden. En de Amsterdamse courant van 28 november 1726 maakt duidelijk dat de aandacht voor dergelijke spelen een grote aantrekkingskracht had op zakkenrollers of beurzensnijders:

Dingsdag arresteerde men eenige gauwdieven by le Temple, die ’er een soort van een spel de Roulette genaemt, hadden uytgestelt, om de beurzen onder het gedrang te beeter te kunnen snyden.

In de derde druk van Pieter Weilands Kunstwoordenboek (1858) komt het aan het Frans ontleende doublette in verschillende betekenissen voor: ‘een dubbel stuk, eene dubbele munt; een dubbelboek; iets dat tweemaal voorhanden is; twee aaneengeschakelde edelgesteenten’. 

Zoals het geval is bij meer Franse woorden die eindigen op -ette, verdwijnen in de spelling-De Vries & Te Winkel de laatste twee letters (ik schreef er vorig jaar dit stuk over). In de eerste druk van hun Woordenlijst voor de spelling der Nederlandsche taal (1866) komt het woord nog niet voor, maar in de tweede uit 1872 is het wel opgenomen, inclusief verkleinvorm en beide meervouden: ‘DOUBLET, O., doubletten. Doubletje, O., -jes.’ 

In die spelling komt het woord ook voor in het WNT. Dat zal geen verwondering wekken, want De Vries en Te Winkel hadden hun spelling in eerste instantie ontworpen voor dat woordenboek. Vijf betekenisomschrijvingen geeft het WNT van het woord doublet: 1. een combinatie van twee verschillende onedele stenen, met of zonder een tussenliggende laag kleurstof op elkaar bevestigd, zodanig dat een edele steen wordt nagebootst; 2. een schelp die uit twee afzonderlijke delen bestaat; 3. een schot waarmee een jager twee stukken wild tegelijkertijd treft; 4. een exemplaar in een verzameling waarvan er nog een tweede aanwezig is; 5. een afschrift van een tekst. 

Sport en recreatie

Doublet is een oud artikel uit het WNT: het verscheen al in 1931. De citaten bij die betekenisomschrijvingen zijn vanzelfsprekend nog ouder. Toch is de jongste aanhaling bij verschijning van de betreffende aflevering al bijna honderd jaar oud: bij betekenis 4 wordt een zin uit Hildebrands Camera Obscura uit 1839 aangehaald: ‘De Hollandsche jongen maakt in ’t voorjaar eene verzameling van eieren …; in het verkwanselen van zijne doubletten (geeft hij blijken), van vroegtijdigen Hollandschen handelsgeest’.

Het element twee/dubbel is duidelijk aantoonbaar in alle betekenissen van doublet. Wat opvalt is dat geen van deze omschrijvingen verwijst naar sport en spel. Kennelijk komt doublet in die domeinen pas later in zwang, want van de veertien definities die het Algemeen Nederlands Woordenboek (ANW) geeft, hebben er maar liefst vijf betrekking op die twee vormen van vrijetijdsbesteding: 2.0: bod bij bridge in reactie op tegenspelers waardoor winst of verlies extra punten opleveren; 3.0: team van twee spelers bij petanque (variant van jeu de boules); team voor dubbelspel (twee tegen twee) bij petanque; 4.0: het schieten op twee kleiduiven in min of meer één beweging; het gelijktijdig schieten van twee kleiduiven; 5.0: dubbele vangst bij het vissen; het vangen van twee vissen in één hengelworp; 11.0: worp met twee dobbelstenen, waarbij twee gelijke getallen worden gegooid.

De naam Doublette – zo blijkt uit de handleiding van het spel, te vinden op Spellenlab.be – verwijst naar een zet waarbij een speler op het lijntje tussen twee cijfers een fiche plaatst. Dit is een waardevolle zet: ‘Komt één der beide bezette cijfers uit, dan ontvangt de speler den inzet terug plus het zeventienvoud daarvan.’ Er is maar één zet die nog meer oplevert. Dat is wanneer een speler zijn fiche plaatst op één van de zesendertig getallen. Een dergelijke inzet heet een ‘Vol Doublette’. Wijzen de twee tolletjes dit getal aan dat krijgt een speler maar liefst zesendertigmaal zijn inzet terug.

Het spel heeft zijn naam dus ontleend aan de benaming voor een bepaalde inzet. Dat de naam van het gezelschapspel niet geschreven is volgens de officiële spelling van het Nederlands, zal samenhangen met de link naar het spel roulette, waar het sterk op lijkt. Niet voor niets wordt Doublette aangeprezen als: ‘het roulette spel zonder roulette’ .

Na het introductiejaar 1941 ben ik in Delpher geen advertenties meer tegenkomen voor het spel. Dat kon een aantal zaken betekenen. Het spel was geen commercieel succes, het was in de oorlogsjaren onmogelijk een dergelijk spel te produceren of de Amsterdamse uitgeverij Variété de deuren moest sluiten. Ewoud Sanders wees mij op een artikel waarin staat dat die uitgeverij geleid werd door de joodse Gustav Czopp. Hij werd in 1941 verraden en gearresteerd. Enkele jaren later overleed hij in Auschwitz.

Naar aanleiding van de opmerking van Hans Beelen op 8 november dat op Spellenlab.be wel degelijk foto’s van het spel en de handleiding te vinden zijn, heb ik de tekst van deze bijdrage op 9 november aangepast (RdB).