“Sasha neemt de bus, want die heeft geen zin om door de regen te fietsen.” Valt je iets op aan deze zin? Dat hangt waarschijnlijk minstens deels af van hoe je deze tekst tot je neemt. Als je hem laat voorlezen door je vriend of door je chatbot, waarschijnlijk niet. Maar wie de eigen ogen over de tekst laat glijden, bleef misschien even haken aan die. Dat is wat je normaliter zegt, maar in geschreven taal hebben we ons aangeleerd dat je moet uitdrukken wat Sasha’s gender nu precies is. Het doet er voor het hele verhaal misschien in het geheel niet toe, Sasha wil niet nat worden en daarmee uit, maar we vinden dat je moet kiezen: hij of zij.
Dat levert allerlei totaal onnodige problemen op, bijvoorbeeld als Sasha zichzelf niet gelukkig voelt met de categorisering als man of vrouw, of als je als spreker niet op de hoogte bent van hoe dat allemaal precies zit. In zulke gevallen wordt die door sommige mensen ook bewust gebruikt, als een zogeheten genderneutraal voornaamwoord.
Verpleegkundige
Nu wordt daar dan weer over geklaagd, bijvoorbeeld door mensen die een tekst met die lelijker of minder duidelijk vinden. Dit blijkt ook uit een onderzoek van een groep Gentse taalkundigen onder Vlaamse jongeren. Ze vonden een zin als die over Sasha net iets minder begrijpelijk dan pakweg ‘Sasha neemt de bus, want zij heeft geen zin om door de regen te fieten’, en ze vonden hem een stuk minder fraai. Taalkundig interessant is dat er daarbij een systematisch verschil was afhankelijk van of er naar een specifiek individu werd verwezen, zoals ‘Sasha’, of naar een algemene verwijzing, zoals ‘een verpleegkundige’:
- Als een verpleegkundige nachtwerk doet, dan is die overdag moe.
Deze laatste zin, met een algemene verwijzing, vinden mensen over het algemeen minder lastig dan de zin over een specifiek individu, zoals Sasha. Dat is een verschijnsel dat we kennen uit allerlei andere talen. In het Engels kun je al sinds Shakespeare verwijzen met they naar een algemene, maar enkelvoudige instantie (‘If a nurse works night shifts, then they are tired during the day’), maar is de verwijzing naar een specifieke persoon (‘Sasha takes the bus because they don’t feel like biking through the rain’) van recenter datum. Waar dat verschil nu precies in zit, is niet helemaal duidelijk.
Een nadeel van het onderzoek was wel dat mensen de zinnen alleen te lezen kregen en zelf moesten zeggen of ze de zinnen lastig en mooi vonden. Je kunt bijvoorbeeld ook toetsen of mensen daadwerkelijk langer doen over een zin met die, maar daar is hier niet voor gekozen. Het betekent dat er ook schooltaalnormen een rol spelen. Sommige deelnemers zeiden ook dat die niet was ‘wat ze op school geleerd hadden’. Wat ongetwijfeld klopt, maar in zekere zin irrelevant is: wat op school aangeleerd wordt, kan ook weer veranderen, maar je zou willen weten of er in het algemeen een probleem is.
Voor mij is de huidige discussie over die voornaamwoorden een interessant taalkundig experiment. Waar gaat het naartoe? Dit Gentse artikel werpt daar weer wat meer licht op.
Mijn eerste reactie was dat die op de bus sloeg en ik vond de zin dus inderdaad raar: een bus kán helemaal niet fietsen, zin of geen zin. Ik had iets verwacht als “Sasha neemt de bus, want die stopt pal voor de hoofdingang van het ziekenhuis”. Dat was niet gebeurd bij “Sasha neemt de bus, want ze/hij heeft geen zin om door de regen te fietsen” (“zij” is daar inderdaad vreemd, te veel nadruk). Het kostte me dus waarschijnlijk wel iets meer tijd om deze zin te begrijpen. Ik vind de zin niet verkeerd, maar mijn brein is kennelijk nog niet helemaal aan gender-neutrale voornaamwoorden gewend.
Misschien moet er een woord voor komen dat niet tevens op een voorwerp kan duiden. Dat lijkt me ook meer in lijn met inclusiviteitsdoelen. We willen toch ook graag benadrukken dat we het over mensen hebben.
Het verbaast me enorm dat de auteurs er met geen woord over reppen dat ‘die’ in het Nederlands naar de focus oftewel de nieuwe informatie van de zin verwijst. Ze noemen hun voorbeelden waarin ‘die’ allang gangbaar en geaccepteerd is, “spreektalig”, maar in feite zijn dat zinnen waarin ‘die’ naar de focus verwijst:
– A: Waar is Evi [focus]? B: Die is even koffie gaan halen.
– We verwachten van elke student [focus] dat die in de les aanwezig is.
Verschillende mensen merken op dat ze ‘die’ in je voorbeeldzin naar ‘bus’ vinden verwijzen. Niet gek, want ‘bus’ is de focus:
– Sasha neemt de bus [focus], want die heeft geen zin om door de regen te fietsen.
Van Kampen (2010a,b) heeft hier onderzoek naar gedaan. Daaruit bleek: waar ‘hij’ en ‘zij’ kunnen verwijzen naar het topic én de focus van de zin, verwijst ‘die’ alleen naar de focus. Neem de volgende zinnen:
‘Er was eens een beer [focus]. Die zong de hele dag. Dat kwam omdat hij blij was.’
De beer wordt geïntroduceerd en is de focus. Er wordt daarom naar verwezen met ‘die’. In de derde zin wordt overgegaan op ‘hij’, omdat de beer nu topic is geworden.
Je kunt – in mijn grammatica – niet doorgaan met ‘die’ als de beer eenmaal topic is:
‘Die zong de hele dag. Dat komt omdat die blij was. Die woonde namelijk in het bos op een mooie heuvel. Die had daar een huisje gebouwd.’
‘Die’ dient ook om topic van focus te onderscheiden bij de verwijzing. In zinnen als de volgende, met zowel een persoon die topic is als een die focus is, maak je met ‘die’ onderscheid:
‘Mijn moeder [topic] had afgesproken met haar vriendin [focus], maar die belde af. = de vriendin belde af
‘Mijn moeder [topic] had afgesproken met haar vriendin [focus], maar ze belde af. = de moeder belde af, maar de vriendin is ook mogelijk: ‘ze’ is ambigu.
We hebben ons dus niet “in geschreven taal […] aangeleerd dat je moet uitdrukken wat Sasha’s gender nu precies is”, want de A-zin hierboven en de beer-zinnen zijn prima schrijftaal. Er is een grammaticaal verschil, dat beschreven is in de literatuur, maar waar de auteurs geen weet van lijken te hebben.
Nee, ik wil dit krachtig ontkennen. De kwestie dat ‘die’ verwijst naar de focus speelt voortdurend een rol in de argumentatie van mensen die bezwaar maken tegen het genderneutraal gebruik van ‘die’ (laatst nog in het commentaar van de schrijver Hans Vervoort). Dat is dus absoluut geen nieuws – ik heb hierover op Neerlandistiek ook meermalen geschreven.
Het punt is dat ‘Sasha neemt de bus want die heeft geen zin om door de regen te fietsen’ doornormale spreektaal is, en daarin helemaal niet betekent dat de bus aan het fietsen is. Precies daaraan wordt heel gemakkelijk voorbijgegaan, en dat is de moeite om uit te lichten.
Dat wil niet zeggen dat ik de intuïties ontken, maar die lijken mij vooral te gaan over schrijftaal. In spreektaal doet het zich voor bij een accent, maar daar heb je ook een onbeklemtoond die. Daarover gaat het hier.
In mijn idiolect speelt klemtoon geen rol. In een zin als ‘Mijn moeder had afgesproken met een vriendin, maar die belde af’ voelt het voor mij heel vreemd om ‘die’ naar ‘mijn moeder’ te laten verwijzen, hoe weinig klemtoon ik er ook op leg.
Is ‘die’ voor jou grammaticaal in de volgende zin?
‘Ze was ontzettend moe, want die had de hele dag gelopen.’
Als een onbeklemtoond ‘die’ als regulier voornaamwoord zou moeten kunnen fungeren, zou het inwisselbaar moeten zijn met ‘ze/zij’ en zou het dus in bovenstaande zin ook moeten kunnen, maar voor mij is dat echt ongrammaticaal.
Ik ben het Marc eens dat een onbeklemtoond “die” in de zin “Sasha neemt de bus, want die heeft geen zin om door de regen te fietsen” wel naar Sasha kan verwijzen, ook omdat “de bus” in de werkelijke wereld geen onderwerp van “zin hebben” kan zijn en omdat uit de gesprekscontext wel blijkt dat Sasha de focus heeft, niet de bus. Maar mijn idiolect werkt net als dat van Yoïn: zodra Sasha topic is geworden, is het vreemd om met aanwijzende voornaamwoorden naar Sasha te verwijzen en wordt een voortzetting met persoonlijke voornaamwoorden gewoon. Zo vind je dat ook in de beschrijvende literatuur, zie bijv. Taalportaal: https://shorturl.at/jNxka (bij vb. 485) en https://shorturl.at/4abZJ (vooral het begin van het stuk), ANS: https://shorturl.at/Duene (begin van het stuk). Nou is het onderzoek in Vlaanderen uitgevoerd en in de Vlaamse tussentaal lijkt een voortzetting van “die” wel veel gewoner dan in mijn noordelijke Nederlands, dus zowel wat herkenning als wat normatieve waardering betreft kan de situatie in Vlaanderen weleens anders zijn dan die in Nederland. Als illustratie: in deze sketch gebruikt Philippe Goebels op 1:23 een “die” dat in mijn Nederlands niet aanvaardbaar is (en dat in de ondertiteling ook door “zij” is vervangen): https://shorturl.at/cn0c7.
Dat de zin “Als een verpleegkundige nachtwerk doet, dan is die overdag moe” relatief vaak aanvaardbaar wordt gevonden, heeft volgens mij ook niet per se wat te maken met het inburgeren van een taalverandering. Zulke zinnen zijn immers ook makkelijk elliptisch te lezen, met “die” als determineerder en daarachter een weggelaten “verpleegkundige”. In schrijftalig Nederlands kun je dat “die” door “deze” vervangen, wat in de zin over Sasha in de bus ten enenmale onmogelijk is. De keuze voor dat “die” of “deze” in elliptische zinnen wordt op geen enkele manier bepaald door eigenschappen van de referent van “de verpleegkundige” in de werkelijkheid, maar alleen door het de-geslacht van het woord “verpleegkundige”. In een andere naamval zie je het verschil nog veel sterker: “*Sasha neemt de bus, dat heb ik die aangeraden” is voor mij volledig uitgesloten, maar “Als een verpleegkundige nachtwerk doet, raad ik die aan om veel koffie te drinken” is prima.
Marc schrijft: “Dat is wat je normaliter zegt, maar in geschreven taal hebben we ons aangeleerd dat je moet uitdrukken wat Sasha’s gender nu precies is”, maar dat lijkt me lastig vol te houden als je verder kijkt dan de Sasha-zin. Ik heb de afgelopen jaren in verschillende Germaanse talen bekeken wat er wordt meegedeeld over mensen die als gespreksonderwerp dienen. Wordt er één volwassen persoon geïntroduceerd, dan maken sprekers meestal meteen diens geslacht duidelijk. Wordt er over een groep gesproken, dan is dat niet het geval. Dat is niet iets aangeleerds of iets schrijftaligs, maar een onderdeel van het pragmatisch systeem van de talen in ons deel van de wereld. Dat betekent ook dat als de spreker en de hoorder Sasha allebei wel kennen, de Sasha-zin met “die” best kan voorkomen, maar dat het onwaarschijnlijk is dat iemand bijvoorbeeld een mop over een fictieve Sasha begint met die Sasha-zin.