Laudatio Cees Klapwijk

Gisteren reikte de KANTL de Taalpenning uit aan Cees Klapwijk, oprichter van de DBNL. Ik schreef daarvoor de bijgaande laudatio.

Cees Klapwijk, die de KANTL vandaag eert, is de verpersoonlijking van een ideaal: het ideaal van de vrije toegankelijkheid van kennis over boeken, van kennis over de Nederlandse taal en letterren, vrije toegankelijkheid van alle belangrijke literaire werken waarop geen auteursrecht meer rust. Hij is ook in allerlei opzichten een gentleman.

Vrije toegankelijkheid was altijd het ideaal van sommige bibliothecarissen. In de jaren negentig van de vorige eeuw kreeg het een nieuwe vorm, door de digitalisering die toen in een stroomversnelling raakte. Ineens kon je boeken in een digitale vorm overzetten, waardoor ze veel minder geld kregen. Je kon ze bijvoorbeeld via een cd-rom of een dvd verspreiden, en al snel werd duidelijk dat er een nóg efficiëntere manier was. Er was een wereldwijd netwerk van computers, oorspronkelijk opgezet door Amerikaanse universiteiten en militaire instellingen, en dat werd begin jaren negentig opengesteld voor particulieren in Nederland. Zo konden ze met een modem inbellen en dan voor een paar cent Max Havelaar lezen, bij mijn weten het eerste Nederlandse boek dat op deze manier werd verspreid.

Bulk-scanprojecten

Dat vroege internet was heel gezellig, zeker in vergelijking met de huidige arena van socialemediabazen, maar het was ook een rommeltje. Iedereen deed maar wat. Allerlei mensen hadden allerlei goedbedoelde initiatieven, die meestal binnen de kortste keren een stille dood stierven. Het zou aardig zijn als er ooit eens een goed overzicht komt van – bijvoorbeeld – het Nederlandstalige internet in die jaren, of alleen maar van het literaire deel ervan. Het grote ideaal kreeg vooral vorm in goedbedoeld amateurisme. De grote instellingen wilden er aan de andere kant niet in investeren, precies omdat ze het zagen als zoveel amateurisme.

Maar toen stond Cees Klapwijk op en werd alles anders. Als informatiespecialist aan de Universiteitsbibliotheek Leiden besefte hij dat digitalisering een revolutie kon betekenen voor het bewaren en verspreiden van literair erfgoed. En dat hij daarbij wilde zijn. Hij kreeg al snel het plan voor een digitale bibliotheek waar al het moois van de Nederlandse literatuur – van middeleeuwse manuscripten tot moderne klassiekers – vrij toegankelijk zou zijn voor iedereen, overal ter wereld. Met die visie voor ogen nam hij in 1999, samen met de door Cees aangezochte literair historicus René van Stipriaan, het initiatief tot de oprichting van de DBNL, de Digitale Bibliotheek der Nederlandse Letteren. Deze week vierden we dat het 25 jaar geleden was dat hier in Gent de eerste versie werd getoond.

In dat prille begin was al duidelijk dat hier iets bijzonders gebeurde: vanaf dag één lag de nadruk op op professionalisme en kwaliteit – niet zomaar boeken inscannen, maar teksten zorgvuldig in een digitale editie uitbrengen en op een intelligente manier doorzoekbaar maken. Die bewuste keuze voor kwaliteit was visionair; het onderscheidde de DBNL van latere bulk-scanprojecten die ook in veel grotere taalgebieden dan de onze nog steeds het beeld bepalen en legde de basis voor een bron waarop wetenschappers en lezers blindelings konden vertrouwen.

Discussies

Het betekent dat de DBNL echt de beste digitale bibliotheek is die ik kan, voor willekeurig welke literatuur. Tienduizenden Nederlandstalige boeken, tijdschriften en andere teksten zijn via de DBNL digitaal beschikbaar – van de canonieke werken tot minder bekende parels. Jaarlijks trekt de DBNL miljoenen bezoeken van studenten, onderzoekers en liefhebbers wereldwijd. De impact hiervan op de toegankelijkheid van de Nederlandse letterkunde en cultuur kan moeilijk overschat worden. Volgens de KANTL is dit initiatief “van onschatbare waarde voor de neerlandistiek, het onderwijs en het brede lezerspubliek”. Dankzij Cees’ visie kunnen scholieren in Vlaanderen vandaag met een paar muisklikken Vondel of Multatuli lezen, kunnen wetenschappers buiten het taalgebied corpora van gedigitaliseerde teksten analyseren, en kan elke geïnteresseerde – van Amsterdam tot Paramaribo – gratis genieten van ons rijke literaire erfgoed.

Een mooi, betrekkelijk vroeg, voorbeeld van de breedte van wat DBNL ontsluit, is de zogenoemde Basisbibliotheek: een selectie van duizend teksten die niet alleen de grote literaire canon omvat, maar ook oog heeft voor de volle breedte van de Nederlandse cultuurgeschiedenis. Zo varieert die selectie “van de memoires van drie Vlaamse premiers tot een boekje over thuisbevallen“ – een staalkaart die laat zien hoe de DBNL zowel literatuur als cultuur voor iedereen tot leven brengt.

Dames en heren, een dergelijk monument voor de letteren bouw je niet zonder doorzettingsvermogen. Cees Klapwijk heeft gedurende lange tijd onverstoorbaar gewerkt aan het voortbestaan en de groei van de DBNL, zelfs wanneer de omstandigheden uitdagend waren. Hij wist beleidsmakers te overtuigen van het belang van digitale toegankelijkheid lang voordat dit vanzelfsprekend was – zo ging hij ooit persoonlijk bij de staatssecretaris uitleggen waarom investeringen in digitalisering van ons erfgoed cruciaal waren, in een tijd waarin die staatssecretaris dacht dat het internet meer geschikt zou zijn voor online discussies over boeken.

De eer delen

Toen halverwege de jaren 2010 de toekomst van de DBNL veiliggesteld moest worden, toonde Cees opnieuw zijn vasthoudendheid. Hij heeft de overgang van de DBNL naar de Koninklijke Bibliotheek in 2015 in goede banen geleid, waarbij hij bleef waken over de kwaliteit en het unieke karakter van de collectie. Vandaag de dag is de DBNL een vaste waarde binnen de Koninklijke Bibliotheek en zelfs verankerd in het meerjarenbeleid van de Taalunie – een bewijs van hoe Cees’ werk nu institutionele borging en internationale erkenning heeft gekregen.

Minstens zo indrukwekkend als zijn volharding, is Cees Klapwijks vermogen om mensen te verbinden. Hij heeft altijd benadrukt dat het succes van de DBNL een teaminspanning is. In zijn eigen bescheiden woorden: “het succes van DBNL heeft vele vaders en moeders”. Hij vergeet nooit de bijdrage van de bureauredacteuren die de teksten invoerden en corrigeerden, de ontwikkelaars die de website en zoekfuncties bouwden, en de bestuurders en partners die het project steunden. ook het prachtige project Literatuurgeschiedenis.org realiseerde – een online geschiedenis van de Nederlandse literatuur die begon bij de middeleeuwen en later verder is uitgebreid, en wederom iets waarvoor het moeilijk is gelijkwaardige equivalenten te vinden in andere taalgebieden. Cees is er de man niet naar om zelf op de voorgrond te treden; hij deelt de eer graag.

Waardering

Hoewel de DBNL zonder twijfel Cees Klapwijks magnum opus is, stopt zijn bijdrage aan onze taal en cultuur daar niet. Integendeel, ook na 2015 – toen de DBNL onderdak vond bij de KB – bleef Cees zich met onverminderde energie inzetten voor al dan niet digitale ontsluiting van literatuur. Een voorbeeld hiervan is zijn betrokkenheid bij het Boekenportaal Suriname. Met dit initiatief wordt de beschikbaarheid van Surinaamse literatuur verbeterd en worden oude én nieuwe Surinaamse werken gedigitaliseerd en onder de aandacht gebracht. Cees schrijft projectvoorstellen, smeedt samenwerkingen en zorgt ervoor dat ook de verhalen uit Suriname een plek online krijgen. Daarnaast zet hij zich in voor de toegankelijkheid van literatuur uit Afrika. Als lid van de bibliotheekcommissie van het Zuid-Afrikahuis denkt hij actief mee over het digitaliseren van Zuid-Afrikaanse (Afrikaanstalige) literatuur. Hij onderzoekt zelfs de mogelijkheid om de DBNL-technologie te gebruiken voor een dienst die Afrikaanstalige teksten digitaal beschikbaar maakt. Zo slaat hij bruggen van Amsterdam tot Paramaribo en van Brussel tot Kaapstad – overal waar de Nederlandse taal en haar zusterliteraturen gekoesterd worden.

Deze projecten tonen aan dat Cees’ idealen grensoverschrijdend zijn: het gaat hem om toegankelijkheid van kennis en cultuur voor iedereen, ongeacht land of leefwereld.

Geachte aanwezigen, beste Cees Klapwijk, het is duidelijk dat we vandaag een man eren die met visie, doorzettingsvermogen en samenwerking de wereld blijvend heeft veranderd, om te beginnen van de Nederlandse letteren. Niemand kan meer beweren dat hij de werken van J.J. Cremer niet kent omdat ze niet meer in de handel zijn. Je kunt ze gewoon aanschaffen. De huidige Algemeen Secretaris van de Taalunie vertrouwde me onlangs toe dat hij iedere avond een stukje in de DBNL leest. Die houding brengt hij hopelijk binnenkort over op al onze taalgenoten.

Door Klapwijks levenswerk is ons literaire erfgoed veiliggesteld voor de toekomst en tegelijk dichter bij de mensen gebracht dan ooit tevoren. Met de Taalpenning erkent de KANTL Klapwijks cruciale bijdrage aan de digitale toegankelijkheid van de Nederlandse letteren – het resultaat van grote visie en volharding! Beste Cees, jouw werk heeft onze taal- en letterkunde een nieuw tijdperk binnengeleid. In naam van ons allen wil ik je daarvoor hartelijk danken. Van harte gefeliciteerd met deze onderscheiding; moge de penning symbool staan voor de diepe waardering van de KANTL. Ik kan mij daar als langjarige Klapwijk-watcher alleen maar bij aansluiten.

Dank u wel.