De ontdekking van twee Latijnse gedichten van Tesselschade Roemers

Deze maand werd bekend dat zich in de Parijse Bibliothèque Mazarine twee Latijnse gedichten bevinden, toegeschreven aan ‘N. Tesselschade Gentildonna d’ Amsterdam’, oftewel Maria Tesselschade Roemers Visscher. De ontdekking kwam niet uit de lucht vallen: neerlandica Pieta van Beek wees mij op het bestaan van de teksten op basis van Women Latin Poets. Language, Gender and Authority from Antiquity to the Eighteenth Century (2005) van Jane Stevenson. Zij noemt daarin twee Latijnse gedichten van Tesselschade Roemers, citeert er een en vertaalt dat fraai in het Engels. Net als Stevenson hebben we het handschrift inmiddels bekeken. De inhoud is opzienbarend: generaties literatuurhistorici gingen ervan uit dat Roemers, zus van de beroemde Anna Roemers Visscher en spilfiguur in de zeventiende-eeuwse culturele elite, het Latijn niet beheerste. Hoe moeten we deze vondst plaatsen? Waar komen deze verzen vandaan? En hoe rijmen ze met het heersende beeld van Roemers als iemand die Latijnse poëzie weliswaar ontving, maar zelf niet begreep, laat staan schreef?

Tussen de papieren van een verzamelaar

De Latijnse gedichten staan op folio 217 recto en verso van een handschrift van de Franse geleerde en diplomatieke assistent Francois-Nicolas Baudot Dubuisson-Aubenay (1590–1652). Zijn manuscripten beslaan vijftig portefeuilles, waarvan drieëndertig in folioformaat vol brieven, verslagen en gelegenheidsteksten. Dubuisson-Aubenay stond bekend als een notoire verzamelaar van allerhande feiten. In 1636 publiceerde hij een Itinéraire de Bretagne en postuum verscheen zijn Journal des guerres civiles 1648–1652, een gedetailleerd verslag van de Franse burgeroorlog in Fronde. Het handschrift bevat tevens een opmerkelijke tekst: het Traité de la perfection des femmes comparée à celle des hommes, geschreven in het kader van de Franse querelle des femmes (het debat over vrouwelijke deugd en intellectuele capaciteiten). Ian McLean dateert deze collectie in La querelle des femmes en France et en Angleterre (2013) op september 1617.  

Maar juist die datering roept vragen op. Als Dubuisson-Aubenay de Latijnse gedichten van Roemers reeds in 1617 opnam in zijn Traité vol geleerde vrouwen, hoe kan dan de inhoud duidelijk verwijzen naar het bezoek van Maria de’ Medici aan de Republiek in 1638? Twee mogelijkheden dienen zich aan: óf het Traité is later samengesteld dan MacLean en anderen aannemen, óf de Latijnse verzen vormen geen onderdeel van het traktaat en kwamen via een andere weg in het handschrift terecht. Beide scenario’s vragen om nader onderzoek.

Misschien biedt de vraag hoe de gedichten bij Dubuisson-Aubenay terechtkwamen aanknopingspunten. In 1638 reisde hij met graaf d’Estrades naar het hof in Den Haag, als lid van de diplomatieke missie van Jean d’Estampes-Valençay. Hij woonde op 11 februari het huwelijk bij van Johan Wolfert van Brederode en Louise Christine van Solms en beschreef de festiviteiten in detail in een verslag dat later door Theodore Maire gepubliceerd werd, en abusievelijk aan Jacob van der Burch is toegeschreven. Gustave Saige, bezorger van Journal des guerres civiles, wees al in 1883 op het onbetwistbare auteurschap van Dubuisson-Aubenay. Of de assistent-diplomaat ook in Amsterdam verbleef voor de ontvangst van Maria de’ Medici, en daar wellicht kennissen van Roemers ontmoette, zal verdere bestudering van zijn Itinerarium Batavicum en Itinerarium Zelandicum uitwijzen.

Bij de Latijnse verzen is een Italiaanse biografische beschrijving van Tesselschade opgenomen. Mogelijk moet er dus gezocht worden naar een Italiaanse tussenpersoon. Vertaald staat er:

Tesselschade, edelvrouw uit Amsterdam, is zó deugdzaam dat zij alle talen die men in Europa spreekt beheerst, en in het Latijn is zij in het bijzonder volmaakt, waarin zij voortdurend prachtige brieven schrijft. Zij schildert meesterlijk met de naald en met het penseel, zij kent goede muziek, en in het graveren op glas met een diamanten punt kent zij haar gelijke niet. Zij kan zwemmen, en voert duizend andere kunstvaardigheden zo uit, dat men, om het kort te zeggen, haar perfect en uitmuntend kan noemen in alle mooie, verfijnde en eerbare zaken. Wellicht is het uit bewondering voor haar dat Beverovicius zich heeft voorgenomen zijn Latijnse werk De excellentia sexus feminei [Over de voortreffelijkheid van het vrouwelijke geslacht] te schrijven.

De beschrijving – vooral door het zwemmen – doet denken aan Ernst Brinck, de jeugdige Duitse diplomaat die in 1612 de zussen Roemers in Amsterdam bezocht en soortgelijke lof uitte, al rept hij met geen woord over Latijn. Onderhield Brinck nadien contact met de zussen? Tenslotte was hij bevriend met diplomaat Hugo de Groot, die toen in Parijs verbleef. Of kreeg Dubuisson-Aubenay de gedichten via Johan van Beverwijck? Beverovicius is immers Van Beverwijck, al publiceerde hij het genoemde Latijnse werk nooit. Wel schreef hij Van de wtnementheyt des vrouwelicken geslachts (1639), maar dan om Anna Maria van Schurman breeduit te bezingen. Opvallend genoeg neemt hij alleen Roemers’ Italiaanse gedicht op, verder geen woord. Zoals Ramie Targoff in Shakespeare’s Sisters opmerkt: ieder fragment uit het verleden roept enkel nieuwe vragen op.

Op zichzelf staande verzen

In de zomer van 1638 logeerden Barlaeus en Roemers samen bij Hooft op het Muiderslot. Barlaeus zou Latijnse gedichten schrijven voor de koningin, mogelijk in samenwerking met Roemers. In een brief na afloop groet hij Roemers als ‘discipulam meam’ (‘mijn leerlinge’). Wat zou zij geleerd hebben? Barlaeus kende geen Italiaans; De Medici wél. Roemers dichtte al in het Italiaans sinds 1634, na het verlies van haar man en dochter. In het handschrift van Dubuisson-Aubenay staat een Italiaans gedicht van haar, met één woord verschil ten opzichte van de versie in De Gedichten van Tesselschade Roemers (Van Marion en Sneller,1994). Zij menen dat dit een bewerking is van een Latijns gedicht van Barlaeus, op basis van een brief van Hooft waarin staat dat Roemers ‘op’ de Latijnse gedichten van Barlaeus rijmde. Maar inhoudelijk lijken ze nergens op elkaar. Het Italiaanse gedicht staat volledig op zichzelf, net als de Latijnse verzen die Stevenson ‘Paris Poems’ noemt:

Arnus habet flores vestrae Regina iuuentae
            fructibus aestiuis Sequana dignus erat.
Jure suo primos retinet sibi Gallia; sorte      

            Cum Tamesi reliquos dividis ante Iber.
Unica in Autumno Batavis instaret oliva
            Namque hac non Tamesis, non superaret Iber.

Distichon ad eandem.

Quaeternis regnis regis Regina tulisti.
Si Batavis parem: quae bea major erit?

In vertaling:

O Koningin, de Arno genoot de bloemen van uw jeugd, de Seine was uw zomervruchten waard. Frankrijk hield terecht de eerstelingen voor zichzelf. De rest verdeelt u — toevallig — met de Theems en de Ebro. Zou de ongeëvenaarde olijfboom in de herfst naar de Bataven reizen, dan zou noch de Theems, noch de Ebro daar tegenop kunnen.

Een tweeregelig gedicht op dezelfde koningin

Je hebt, o Koningin, de vier rijken van de koning bezocht.
Als deze gelijk zijn aan het rijk van de Bataven, welke zal dan mooier zijn ?

Het gedicht viel in de smaak bij de koningin, briefde Jacob van der Burgh door. De vorm is klassiek, het distichon strak opgebouwd uit een hexameter en pentameter. Dit zijn geen schoolse oefeningen, maar retorisch vaardige gedichten die getuigen van inzicht in vorm én gelegenheid.

De mythe van de onkundige vrouw?

De ontdekking botst met een gangbare aanname in de literatuurgeschiedenis: dat Roemers geen Latijn beheerste. In een bedankbrief uit 1639 aan Barlaeus, over diens Latijnse gedichten voor De’ Medici, schrijft ze ‘dat ick het latyn niet wel en kan begrypen’. In 1636 schreef ze iets soortgelijks over zijn Latijnse oratie. In datzelfde jaar ‘plaagde’ Hooft haar: dokter Pauw kon haar een tweeregelig Latijns versje van Barlaeus wel ‘uitleggen’.

Toch bestond er altijd twijfel. Roemers verkeerde in een uiterst geletterd milieu; haar vader schreef Latijnse poëzie, haar vrienden zoals Hooft, Barlaeus, Huygens, Vondel, Vossius, Ban – beheersten het allemaal. En vertaalde ze in 1621 niet samen met Vondel en Reael Seneca’s Troas? Mogelijk speelde het bescheidenheidstopos een rol: vrouwen ontkenden uit conventie of zelfrelativering hun kennis. In het geval van Barlaeus’ oratie kwam daar mogelijk nog een vleugje ironie bij: extra bescheidenheid als impliciet compliment aan de auteur.

De Latijnse verzen brengen de twijfel naar een nieuw niveau: hier is niet alleen sprake van Latijns begrip, maar van actieve Latijnse productie. Daarmee dwingt de vondst tot herziening van het beeld van Roemers als uitsluitend Nederlands- en Italiaanstalige dichteres.

Andere blik op de canon

De ontdekking werpt bovendien nieuw licht op de intellectuele positie van vrouwen in de vroegmoderne Republiek. Latijn was de taal van geleerdheid, en vrouwen werden er zelden in onderwezen. Toch toont deze vondst dat deelname aan de Latijnse cultuur voor vrouwen niet onmogelijk was en wellicht minder zeldzaam dan vaak wordt aangenomen. Roemers stond namelijk niet alleen. Behalve de alom bekende Anna Maria van Schurman beheersten ook Margaretha van Godewyk, Gesina Brit en Johanna Othonia het Latijn – om maar enkele van haar tijdgenoten te noemen.

De Latijnse verzen van Tesselschade Roemers maken niet alleen haar eigen intellectuele profiel rijker en gelaagder, maar ondermijnen tegelijk het hardnekkige idee dat vrouwen slechts aan de zijlijn van de geleerdencultuur stonden. Daarmee raakt de vondst aan bredere vragen over canonvorming, uitzonderingsdenken en historische representatie. Misschien was ze geen zeldzaam fenomeen, maar een van velen van wie de geleerdheid bewust is weggelaten?