F. van Dixhoorn is een dichter over wie je veel kunt uitpluizen. Binnen een jaar tijd is er nu al voor de tweede keer een studie over zijn werk, en dan met name zijn recente uitgaven De kat van de muziekschool en Het doel van de opticien (2024). Vorig jaar verscheen Het is stil aan de overkant van Gert de Jager, en nu is er Wat is lekker bij wat van Rutger H. Cornets de Groot. (Het is wel een beetje jammer, vind ik, dat Cornets de Groot helemaal niet naar De Jager verwijst, op geen enkele manier met hem in gesprek gaat.)
Dat interpreteren van Van Dixhoorn is misschien wel in tegenspraak met Van Dixhoorns eigen taalopvatting, in ieder geval als ik Cornets de Groot goed volg. Hij plaatst het werk namelijk in de lijn van het empirisme van Hume, die alleen de werkelijkheid buiten ons serieus neemt en alle interpretatie en alle subjectiviteit feitelijk verafschuwt.
Er is dus in de poëzie ook geen overkoepelend persoon; dat is een projectie, een fictie. Er is alleen een eindeloze hoeveelheid individuele waarnemingen, die Cornets de Groot vergelijkt met zappen:
We zetten het toestel aan en horen een stem:
wat is lekker
bij watInteressant, maar wat zou er op Net 1 zijn? We schakelen, en horen:
1. lostrekken
vervorming van
minuscule luchtbelletjes
vooren een scharEn op Net 2?
2. je bent er weer
heb ik verheugd gezegd
Cornets de Groot verbindt dit alles bovendien aan een begrip van de filosoof Gilles Deleuze (1925–1975): EN, een conjunctie van alles aan alles. De wereld is een eindeloze opsomming. Cornets de Groots stelling is:
Een overkoepelende eenheid is er dus niet in Van Dixhoorns werk: geen God, geen Geheel, geen Zelfde, geen Zijn waar een meervoudigheid van elementen in uitmondt en oplost. Er is alleen het EN als kleinste, atomaire eenheid.
Maar als je zo tegen de wereld aankijkt, kun je je afvragen wat je moet met een analyse van die gedichten, of met theorieën zoals die van Hume of Deleuze, die ondanks zichzelf toch ook analyses en theorieën zijn: pogingen om iets overkoepelends te vinden in een werk dat zich juist tracht te onttrekken aan het overkoepelende.
Ook aan de andere kant rijst er een vraag, want de dichter schept natuurlijk wel degelijk orde. In eerder werk deed hij dat, zegt Cornets de Groot, door middel van strofes van telkens zestien regels; nu doet hij het met conventies zoals het nummeren van stukjes gedichten (er wordt niet willekeurig gezapt, maar van Net 1 naar Net 2 naar Net 3, enzovoort).
Dat kan ook niet anders, want een andere vraag is: waarom zou je als empiristische lezer eigenlijk een dichtbundel lezen met de naam van een dichter erop? Waarom niet zelf willekeurig zappen over allerlei tekstfragmenten?
rit in een Leopard-gevechtstank en voer mee met de
simple for you, but hey,
dat wakker leven in zich draagt, zoekt
wordt onbewoonbaar, we moeten
gehouden. We moeten de noodzaak om
Ik heb zojuist wat verschillende geschriften die hier liggen willekeurig opengeslagen en met mijn vinger een woord op een willekeurige bladzijde aangewezen, en vanaf daar wat woorden geciteerd. Dat is pas echt EN aan het werk! Je zou zulke teksten eindeloos door AI kunnen laten genereren en net zo mooi laten vormgeven als Van Dixhoorns werk, of (vooral) als het essay Wat is lekker bij wat over dat werk. Kun je dan als Van Dixhoorn-liefhebber voortaan iedere dag nieuw werk lezen? Ik denk dat niemand dat doet. En al helemaal niet dat iemand een essay over al die bundels gaat schrijven.
Over een strikt empirische werkelijkheid valt niets te schrijven.
Volgens mij kun je eigenlijk niet anders dan concluderen dat je, in plaats van een echt willekeurige verzameling taal – ik ken niemand die zo leest, hoe makkelijk het ook te realiseren is – naar een bundel grijpt omdat er juist wél orde in zit, en wél een persoonlijkheid is die deze orde heeft aangebracht. Van Dixhoorn is zelf de God, het Geheel, het Zelfde, het Zijn in de bundel; daar kan hij niet aan ontsnappen, en de lezer ook niet. Tekstfragmenten die zorgvuldig op een pagina zijn geplaatst in een deeltje waar de naam van de dichter op staat.
Ik weet niet precies hoe de paradox valt op te lossen. Ik wil best aannemen dat de wereld volkomen ordeloos is, dat Van Dixhoorn dat ook vindt en dat hij bundels maakt om dat uit te drukken, te weerspiegelen of duidelijk te maken aan de lezer. Maar ten diepste begrijpen doe ik dat, geloof ik, toch allemaal niet.
Het is misschien net zoiets als met bewustzijn: dat is misschien ook alleen maar een illusie, maar ook als dat zo is, kun je niet buiten die illusie treden wanneer je bijvoorbeeld iets schrijft. Zo kun je ook niets schrijven – geen verhaal, geen gedicht, geen essay – zonder de illusie dat er een verband is dat sterker is dan alleen maar EN.
Veel stof tot denken, kortom, Wat is lekker bij wat.
Rutger H. Cornets de Groot. Wat is lekker bij wat. F. van Dixhoorn als empirist. Kwakman & Smet, 2025.. Bestelinformatie bij de uitgever
Je hebt de werkelijkheid en de werkelijke werkelijkheid. Water en H₂O. Je hebt EN en NU. Zijnde en het Zijn. De schrijver, zijn bewustzijn ontstaat tussen twee ongekende dingen: het binnenbrein en de werkelijke werkelijkheid in. Daar klust de mens wat aan, beleeft hij de wereld als zijn enigma, onze wereld ,en, Wat is lekker bij wat.
Neem bijvoorbeeld dit: Ons hart en onze buik zijn neurologische netwerken die vergelijkbaar zijn met hersenfuncties. Damasio beschrijft het zenuwstelsel in de buik als het allereerste brein. Dit zenuwstelsel produceert 95% van de serotonine, de neurotransmitter die veel invloed heeft op onze stemmingen. Het hart produceert onder meer het liefdeshormoon oxytocine.
Rogi Wieg vond dat hij een serotonine afwijking had, en, dat zijn neurotransmitters verkeerd werkte. Zijn besluit stond vast. De rest weet u. Wat niet lekker is bij wat¿
Van Oostendorp schrijft o.a. dit: “Maar als je zo tegen de wereld aankijkt, kun je je afvragen wat je moet met een analyse van die gedichten, of met theorieën zoals die van Hume of Deleuze, die ondanks zichzelf toch ook analyses en theorieën zijn, pogingen om iets overkoepelends te vinden in een werk dat zich tracht te ontrekken aan iets overkoepelends.”
Naar mijn idee is dat echter net wat te makkelijk. Want precies de spanning die m.n. Deleuze zo kenmerkt – de spanning namelijk tussen het verlangen om voorbij de grenzen van analyse en theorie te kijken en het besef dat dit helemaal niet kan- wordt door Van Oostendorp eerder gepresenteerd als een logische inconsistentie, als iets waar Deleuze en ook Cornets de Groot niet aan hebben gedacht, en dus als iets wat je met een soort wrevelig schouderophalen kunt negeren. Terwijl Deleuze, Cornets de Groot en wellicht dus ook Van Dixhoorn die paradoxale spanning bewust opzoeken: door met de taal (de logica, de begrippelijke structuren) een verhouding te zoeken tot datgene waar die taal geen vat op krijgt. Wetend dat dit nooit helemaal kan lukken, omdat ook ordeloosheid door ons verstand nou eenmaal altijd geordend wordt.
Van Oostendorp zegt bovendien: “Ik weet niet precies hoe de paradox valt op te lossen. Ik wil best aannemen dat de wereld volkomen ordeloos is, dat Van Dixhoorn dat ook vindt en dat hij bundels maakt om dat uit te drukken of te weerspiegelen of duidelijk te maken aan de lezer. Maar ten diepste begrijpen doe ik dat geloof ik dan allemaal toch niet”. Maar volgens Deleuze en m.i. ook volgens Cornets de Groot gaat het niet om het OPLOSSEN van een paradox, maar om het bewust doorleven of centraal stellen van die paradox. Of het uitdrukken van die paradox. Als ik het althans goed begrijp. Dat is trouwens ook de paradoxale spanning die je kunt vinden in het werk van b.v. Derrida, Blanchot, Beckett (the expression that there is nothing to express), Heidegger en allerlei anderen. Allemaal auteurs die niet zeggen dat de werkelijkheid aan de taal ontsnapt en dat we DUS onze mond dicht moeten houden, maar die hun leven lang probeerden om in taal uit te drukken hoe en waar en waarom de werkelijkheid aan die taal ontsnapt.
Dit alles is natuurlijk niet naar de smaak van iedereen, en Van Oostendorp heeft het volle recht om niet van dit soort denkexercities te houden. Of om er kritiek op te hebben. Of zelfs om het totaal tijdverlies te vinden. Maar mijns inziens zou Van Oostendorp wel wat minder badinerend kunnen spreken over wat Cornets de Groot heeft geprobeerd te doen.
Het is niet mijn bedoeling om badinerend te doen over wat Cornets de Groot heeft proberen te doen. Ik lees dat eigenlijk ook niet in wat ik heb geschreven. Ik denk dat wat hij heeft gedaan verhelderend is over een bepaald aspect van Van Dixhoorns werk; maar het laat er wat mij betreft wel zien dat het project dat Van Dixhoorn onderneemt tot mislukken gedoemd is. Ook dat vaststellen betekent overigens in mijn ogen niet dat je er badinerend over doet.
Ik wil best erin meegaan dat mensen de ‘paradox willen doorleven’ of ‘opzoeken’, maar in mijn ogen nemen die mensen de paradox niet serieus, en het lijdt geen twijfel dat Deleuze of Cornets de Groot zich er op een bepaald niveau van bewust zijn. Maar het lijkt dan net alsof ze het niet zo aanvoelen als ik. Het gaat hier volgens mij om een afgrijselijke afgrond, die van de totale ordeloosheid van alles. Het is wellicht misschien inderdaad een kwestie van smaak, maar ik vind pogingen om met die diepe afgrond een spel te spelen (want zo ervaar ik dat dan) als te lichtzinnig. Wie werkelijk gelooft dat er geen orde is, houdt verbijsterd zijn mond, en gaat ook als lezer niet meer op zoek naar schijnordeningen. Zodra je er gedichten over gaat schrijven, kunnen die nooit iets anders zijn dan een intellectueel spel.
Ik ben er geloof ik een voorstander van om hierdoorheen te breken en als lezer en schrijver een orde te accepteren, ook al weet je dat die op een bepaald (‘empirisch’) niveau de werkelijkheid niet reflecteert.
Gedichten die met hun schijnordening de ultieme ordeloosheid oproepen, zijn toch veel meer dan een intellectueel spel? Een hogere,, meer existentiële doelstelling valt nauwelijks te bedenken en het is juist poëzie als die van Van Dixhoorn, met zijn ogenschijnlijk willekeurige ordeningen, waarin sommige poëzielezers hun ervaring van de werkelijkheid terugvinden. Na alle pogingen tot betekenisgeving zijn willekeurige of ogenschijnlijk willekeurige esthetische principes het enige wat ons rest. In plaats van de orde te accepteren of zijn mond te houden, roept Van Dixhoorn een spanningsveld op. Het is een spanningsveld dat ten grondslag ligt aan de traditie van Mallarmé, Leopold, Pound, Faverey en ik ben toch wel erg blij dat die niet allemaal verbijsterd er het zwijgen toe hebben gedaan.