Wat iedereen moet weten over taal (4)

Onlangs verschenen de resultaten van een onderzoek: wat vinden taalwetenschappers dat mensen moeten weten over taal? Dat resulteerde onder andere in een lijst van 25 vragen. Korte antwoorden op die vragen zet ik hier de komende weken op een rijtje.

De verwoording van de vraag ‘Wat zijn de voordelen van het leren van vreemde talen?’ verraadt dat hier taalkundigen aan het woord zijn. Blijkbaar gaan we ervan uit dat er geen nadelen zijn aan het leren, zoals dat je tijd besteedt aan zaken die je ook had kunnen besteden aan speculeren met bitcoins. Hoe groot de voordelen ook zijn, rijk en beroemd word je doorgaans niet van de kennis van andere talen.

Bovendien leven er soms zorgen over het risico op een taalachterstand, vooral bij kinderen die tegelijkertijd twee talen leren. Gaat de ene taal niet ten koste van de andere? Inderdaad verloopt het proces in sommige opzichten in één van de talen soms een beetje trager. Bovendien wordt de woordenschat vaak niet in allebei de talen even sterk ontwikkeld. Als je in het Nederlands naar school gaat, leer je de schooltaalwoorden (evenwijdige lijnen, aardkorst, Steentijd) in het Nederlands. En als je thuis altijd met je oma Italiaans praat, leer je sommige thuiswoorden (colpo d’aria) in het Italiaans. Er wordt dan wel gezegd dat je geen enkele taal ‘helemaal’ leert, maar in het leven van veel mensen is het helemaal niet nodig om alles in één taal te doen: waarom zou je in een taal die je daar nooit voor gebruikt het woord voor aardkorst moeten kennen?

Geest en brein

Hoe dat ook zij, er zijn voldoende aanwijzingen dat ouders die thuis een andere taal spreken dan de taal van de school, zoals ouders die Oekraïens spreken en geen Nederlands, beter Oekraïens kunnen blijven spreken. Kinderen zijn het meest gebaat bij een zogeheten rijk taalaanbod, bij ouders die laten zien wat je kunt met taal, meer dan bij verwarrend imperfecte pogingen de ‘officiële’ taal te spreken.

Maar er zijn ook echte voordelen aan meertaligheid. De afgelopen decennia is er veel onderzoek gedaan naar de cognitieve en mentale voordelen. Vooral wie beide talen daadwerkelijk gebruikt, traint het schakelen tussen verschillende hersenfuncties, en dat helpt bij concentratie. Er zijn ook aanwijzingen dat het leren van vreemde talen de komst van ziektes als Alzheimer kan vertragen.

Een jaar of tien geleden was er veel aandacht in de wetenschappelijke literatuur voor deze voordelen, die zich onder meer op de volgende gebieden zouden bevinden:

• Inhibitie: Een meertalig persoon ontwikkelt het vermogen om afleidende of irrelevante informatie te onderdrukken. Wanneer hij of zij spreekt, zijn beide taalsystemen actief. De spreker onderdrukt voortdurend de irrelevante taal om in de doeltaal te communiceren. Deze voortdurende oefening in inhibitie zou het algemene vermogen om afleidingen te negeren versterken, ook bij non-verbale taken.
• Cognitieve Flexibiliteit: Dit is het vermogen om soepel tussen verschillende taken of denkprocessen te schakelen. Meertaligen wisselen regelmatig tussen hun talen, en dat traint hun mentale flexibiliteit. Studies tonen aan dat ze hierdoor vaak sneller en met minder fouten kunnen wisselen tussen verschillende soorten opdrachten, zelfs als die niets met taal te maken hebben.
• Werkgeheugen: Hoewel de resultaten hier gemengder zijn, suggereren sommige studies dat het beheersen van meerdere talen ook het werkgeheugen ten goede komt, het systeem dat informatie tijdelijk vasthoudt en bewerkt.

Er is sindsdien ook wel kritiek gekomen op het soort onderzoek waarop een en ander gebaseerd is en daarmee dus op de houdbaarheid van de resultaten. Zo is er wel beweerd dat er voor dit soort resultaten een ‘publicatiebias’ is: als je geen enkele relatie vindt tussen meertaligheid en cognitief succes, is het lastiger om daar een artikel over te publiceren, want je hebt immers niets gevonden. Ondanks die kritiek zijn er naar mijn indruk voor de meeste onderzoekers nog steeds genoeg aanwijzingen dat er wel degelijk een voordeel is van meertaligheid voor de geest en het brein.

Ideaal

Overigens geldt dit alles voor verschillende soorten meertaligheid. Ook wie een dialect spreekt naast de standaardtaal, heeft er al voordeel van. Bovendien gelden ze tot op zekere hoogte ook voor wie op latere leeftijd een vreemde taal leert. De effecten zijn tegelijkertijd niet groot en het is niet altijd gemakkelijk een onderscheid te maken tussen het effect van het leren van vreemde talen en het trainen van je hersenen op een andere manier (door wiskunde te bedrijven of te sporten bijvoorbeeld). Bovendien zijn al dat soort cognitieve capaciteiten en gevoeligheden voor ziektes ook nog eens afhankelijk van allerlei andere factoren.

Er zijn natuurlijk ook andere voordelen, al zijn die vaak wat lastiger wetenschappelijk te bewijzen – en zijn ze voor zover ik weet zelden het onderwerp van wetenschappelijk onderzoek. Door een taal goed te spreken dring je tot op zekere hoogte door in een andere cultuur en daarmee in een andere denkwereld: het leren van een taal verruimt daarom je blik op de wereld. Het is ook niet gek om te veronderstellen dat het leren van een vreemde taal je helpt na te denken over taalverschillen en over taal, en dat dit uiteindelijk je taalvaardigheid in al je talen kan verbeteren.

Belangrijk om bij dit alles te beseffen is ook dat de overgrote meerderheid van de mensheid meertalig is en iedere dag meerdere talen gebruikt, en dat dit voor zover we weten ook altijd het geval is geweest. Het idee, en zelfs ideaal, van ééntaligheid, van de mens die een leven leidt in één taal, komt voort uit een negentiende-eeuws nationalistisch ideaal, waarin alle burgers van een land zich in dezelfde taal uitdrukken, maar misschien is de mens wel gemaakt om meer dan één taal te gebruiken.

Relevant lemma in de Taalcanon: Hebben tweetalige kinderen een taalachterstand? van Elma Blom