Wellicht is het u ontgaan, maar in september van dit jaar heeft de Noord-Koreaanse leider Kim Jong-un het Engelse leenwoord ice cream in de ban gedaan. Jong-un wil het Koreaans namelijk zuiveren van westerse invloed. Woorden als aiseukeurim (ice cream) en haembeogeo (hamburger) moeten van hem worden vervangen door eseukimo respectievelijk dajin-gogi gyeopppang, letterlijk ‘dubbel broodje met rundergehakt’.

Eskimo Pie

De keuze van Jong-un om eseukimo te gebruiken voor ‘ijsje’ is interessant. Eseukimo betekent namelijk letterlijk ‘Eskimo’. Ook in het Nederlands wordt eskimo wel voor een ijsje gebruikt, al is de normale benaming tegenwoordig frisco of ijsco, waarover ik al eerder schreef. Zo rept een krantenadvertentie uit 1929 van eskimo’s (bakjes met vanille-ijs) van 20 cent per stuk. In 1949 en de jaren vijftig worden choco-ijsjes (‘ice-cream en chocolade couverture’) op een stokje in de Lage Landen verkocht onder de naam eskimo’s. De eerste keer dat eskimo en ijs in één adem in een krant genoemd worden, is al in 1924. Dan adverteert een winkel met:

Eskimo-pie!!! WAT IS ESKIMO-PIE ? Eskimo-pie is een heerlijke, verfrisschende versnapering, bestaande uit “VANILLE-IJS”, met als omhulsel “CHOCOLADE”. Het is een versnapering voor elk feestje; voor tennisbaan en pic-nic-partijen en kan ook op reis worden meegenomen. Neemt het eens voor Uw dessert.

Gezien de uitgebreide uitleg is het product op dat moment kennelijk gloednieuw. Maar waar komt de naam vandaan en wat is dat pie in Eskimo-pie? Na enig zoekwerk blijkt Eskimo Pie  de Amerikaanse merknaam te zijn voor de eerste ijsreep met chocolade. Pie is het Engelse woord voor ‘taart, gebak’. Het product werd in 1920 bedacht door de eigenaar van een snoepwinkel in Iowa, Christian K. Nelson. Hij kwam op het idee toen een schooljongen niet kon kiezen tussen een ijsje en een chocoladereep, maar allebei wilde voor de prijs van één. Na veel geëxperimenteer slaagde Nelson erin om een reep van ijs met chocolade te maken die hij ‘I-Scream-Bars’ noemde – ook toen al hadden excentriek gespelde merknamen kennelijk een zekere aantrekkingskracht. In 1921 vroeg Nelson, samen met chocoladefabrikant Russell C. Stover, patent aan op het product, maar nu onder de merknaam Eskimo Pie. Dat chocoladeijsje was dus ouder danfrisco.

Dat Nelson (of volgens sommige bronnen zijn vrouw) koos voor de naam Eskimo had te maken met de tijdgeest: de Eskimo’s (tegenwoordig Inuit, zie verder) stonden in deze periode in de belangstelling, onder andere dankzij de Deense poolonderzoeker en antropoloog Knud Rasmussen, de ‘vader van de Eskimologie’, die begin twintigste eeuw populaire boeken schreef over zijn avontuurlijke reizen per hondenslee van Groenland naar Canada en Alaska, en over de cultuur van de Inuit.

Nelson verkocht het recht om de ijsjes te produceren aan plaatselijke ijsfabrieken via de door hem opgerichte Eskimo Pie Corporation. Het product werd een groot succes, ook buiten de Verenigde Staten. Nelsons patent verliep in 1928 en het bedrijf ging al snel over in andere handen, maar de nieuwe eigenaren bleven ijsjes verkopen onder de naam Eskimo Pie of Eskimo.

Esquimau

In juni 1924 werd in Parijs het bedrijf Esquimaux-Brick opgericht, dat ingepakte rechthoekige stukken (brick) ijs met chocola produceerde. Het bedrijf had geen formele relatie met dat van Nelson, maar voor de naam hebben de oprichters vast gespiekt bij het succesvolle bestaande product. Bekend is namelijk dat in Franse bioscopen eskimo-ijsjes werden verkocht tijdens vertoningen van de indrukwekkende documentairefilm Nanook of the North (in het Frans Nanouk l’Esquimau) van Robert J. Flaherty, over het leven van een Inuit-familie in het Canadese Noordpoolgebied. De film dateerde uit 1922 en werd jarenlang gedraaid.

In 1928 werd de naam esquimau voor het ijsje in Frankrijk gepatenteerd. De productie werd bovendien uitbreid naar Italië en Hongarije; zie het Hongaarse plaatje hieronder. Rond 1950 ging men de ijsjes op een stokje verkopen in plaats van als reep, en vanaf 1952 is esquimau in het Frans de soortnaam geworden voor een chocoloade-ijsje op een stokje. Het was dus niet langer een merknaam.

Rusland

Maar hoe is het eskimo-ijsje nu in Noord-Korea beland? Heeft Kim Jong-un zonder het te weten het ene Engelse leenwoord (ice cream) ingewisseld voor het andere (Eskimo Pie)? Dat is waarschijnlijk niet het geval. Het eskimootje heeft namelijk een tussenstop gemaakt in Rusland. Naar verluidt zou Anastas Mikojan, Volkscommissaris voor Binnenlandse en Buitenlandse Handel en voor de Levensmiddelenindustrie van de Sovjet-Unie, rond 1935 hoogstpersoonlijk gezorgd hebben voor de import van onder andere plombièreijs (vruchtenijs) en eskimo-ijsjes. Die laatste werden vanaf 1947 in de Sovjet-Unie fabrieksmatig geproduceerd. Mikojan had de ijsjes via Frankrijk leren kennen en noemde ze in het Russisch plombir en èskimo – naar het Franse plombières en esquimau.

In principe is het ijsje in het Russisch dus niet vernoemd naar het inheemse noordelijke volk: een ‘Eskimo’ heet namelijk in het Russisch èskimos met de uitgang -s. Die uitgang zal afgeleid zijn van de meervoudsvorm èskimosy. Waarschijnlijk is de naam in het Russisch in het meervoud geleend via een taal als het Duits of Engels, en is in de enkelvoudsvorm ten onrechte de meervouds-s behouden. Er bestaat en bestond in het Russisch dus een verschil tussen èskimo als soortnaam voor een chocoladeijsje op een stokje en èskimos als volksnaam.

IJsjes waren in de Sovjet-Unie heel populair en de soortnaam èskimo drong dan ook door tot alle talen van het grote rijk. Het communistische Noord-Korea stond in de jaren vijftig sterk onder de invloed van de Sovjet-Unie, zowel politiek als economisch. Allerlei Russische producten werden geëxporteerd naar Noord-Korea, waaronder het èskimo-ijs. Net als in het Russisch bestaat er in het Koreaans een verschil tussen de ijsnaam en de volksnaam: eseukimo duidt het ijsje aan, eseukimo salam betekent ‘Eskimo-persoon’.

Tegenbewegingen

Ondertussen gaat de Noord-Koreaanse leider met zijn promotie van eseukimo in tegen de stroom. In de meeste landen is in deze eeuw de naam Eskimo, zowel voor het volk als voor het ijs, immers beladen geraakt: de naam geldt als beledigend, onder andere omdat hij ooit door anderen is toegekend (de herkomst van het woord is onzeker). De oorspronkelijke bewoners van het Hoge Noorden noemen zich Inuit (‘mensen’).

In 2020 heeft het Amerikaanse bedrijf Dreyer, dat tegenwoordig de ijsjes produceert, de naam Eskimo Pie dan ook veranderd in Edy’s Pie. Joseph Edy is de naam van een van de oprichters van Dreyer. Ook Unilever, de grootste ijsproducent ter wereld, kiest steeds vaker voor een alternatieve benaming, zoals Ola in Nederland en België, Frisko in Denemarken, Wall’s in het VK, Langnese in Duitsland en Miko in Frankrijk – al blijft esquimau daar als soortnaam in gebruik. In West-Europa staat Eskimo alleen in Oostenrijk nog sterk. Daar werd al in 1927 het bedrijf Eskimo opgericht, dat in 1965 onderdeel werd van Unilever en dat voor de Oostenrijkse markt nog steeds ijsjes produceert onder deze naam.

De soortnaam èskimo wordt bovendien nog verbreid door Rusland: allerlei Russische ijsfabrikanten (waaronder een onder de naam Èskimos) exporteren ijsjes naar landen in Afrika, Azië en het Midden-Oosten. Maar niet meer naar Noord-Korea, want Kim Jong-un heeft in 2022 in Pyongyang een staatsbedrijf opgezet voor de productie van eskimo-ijs, ‘uit liefde voor zijn volk en kinderen’, aldus de staatskrant. Het volk, dat honger en armoede lijdt, mort echter dat het liever rijst heeft dan ijs. Ondertussen kan Jong-un via zijn ijsfabriek in ieder geval de benaming eseukimo pushen.