Een elegant essay over afscheid nemen, naamvallen, en kijkcijfertaalkunde

Door Marc van Oostendorp

Dat talen veranderen is op zichzelf al een wonderlijk verschijnsel, merkt Joop van der Horst op in zijn deze week verschenen boek Taal op drift; maar nog wonderlijker is dat ze soms beginnen aan een langdurig proces dat wel honderden jaren kan duren. Terwijl de taalgebruikers hetzelf niet eens in de gaten hebben, veranderen ze gaandeweg, generatie na generatie, hun taal een bepaalde richting op.<

Het bekendste voorbeeld van dat verschijnsel – dat drift wordt genoemd – is het verdwijnen van naamvallen in, bijvoorbeeld het Nederlands. In de middeleeuwen hadden we nog een compleet systeem van naamvallen op lidwoorden, bijvoeglijk en (soms) zelfstandig naamwoorden (ik vraag den jongen coninge belet). In de loop van vele eeuwen zijn die naamvallen afgesleten tot er momenteel alleen nog verschil wordt gemaakt in de persoonlijk voornaamwoorden (ik/mij, jij/jou). Ook dat systeem wordt langzaam aangetast: het feit dat Nederlanders hun hebben zeggen en Vlamingen hem heeft is daar een voorbeeld van.

Het gekke is: datzelfde proces heeft in de loop der eeuwen ook allerlei andere talen al even langzaam veranderd. Ook het Engels, het Frans en het Italiaans hebben alleen voor de persoonlijk voornaamwoorden nog wat naamvalsvormen. Hoe is dat mogelijk?

Dat is een vraag waar al vele taalkundigen zich het hoofd hebben gebroken. Van der Horst wilde de kwestie nu eens van een andere kant benaderen. Volgens hem zijn er gevallen van drift die parallellen hebben in grootschalige veranderingen in de menselijke samenleving sinds de middeleeuwen die niets met taal te maken hebben – de relaties tussen mensen bijvoorbeeld.

Afscheid geven

Van der Horst onderscheidt daarvoor drie stadia in de ontwikkeling van het Nederlands. De eerste is het genoemde verdwijnen van de naamvallen. Mogelijk daaraan gekoppeld was een andere verandering: de zinsbouw werd strakker en het Nederlands ontwikkelde bijvoorbeeld een regel die zegt dat het werkwoord in de zin altijd op de tweede plaats moet staan (Morgen komt hij; hij komt morgen; aan die dingen denk ik nooit). Die dingen hebben met elkaar te maken doordat de woordvolgorde nu bepaalde eigenschappen van naamvallen overnam. Wanneer de zinsdelen allemaal hun eigen plaats in de zin hebben, hoef je ze niet meer uit te drukken met een speciale uitgang.

De tweede overgang is volgens Van der Horst veel recenter. We zitten er nog middenin. Hij meent dat er de laatste honderdvijftig jaar ineens heel veel ‘vaste verbindingen’ zijn ontstaan. De taal wordt langzaam tot een bouwdoos van voorgevormde blokjes die je in elkaar kunt zetten. Ieder van die blokjes bestaat uit min of meer herkenbare woorden, maar die woorden gedragen zich nauwelijks nog als gewone woorden: waar Nederlandstaligen in de negentiende eeuw nog het of hun afscheid namen, of iemand zijn afscheid gaven, kun je nu alleen nog maar afscheid nemen. Is afscheid dan nog wel een lijdend voorwerp, zo zonder lidwoord en alleen in die ene combinatie?

Ook andere Europese talen maken momenteel deze zelfde verandering door, zegt Van der Horst, en hij illustreert dit met voorbeelden uit onder andere het Engels, het Pools en het Hongaars. Het eerste deel van dit erudiete en tegelijkertijd heel elegante boek bestaat uit een exposé van deze twee vormen van drift in de Europese talen.

Flexibiliteit

In het tweede deel laat hij zien dat er gelijktijdig een aantal dingen buiten de taal gebeurden die parallel waren. Een zo’n ontwikkeling is die van de taalwetenschap: waar in de middeleeuwen en de oudheid het woord en de woordsoort nog centraal stond, werd de aandacht sinds de Renaissance tot enkele decennia geleden gaandeweg verlegd naar de zin. Sinds ongeveer 1970 is daar een nieuwe stroming bijgekomen – de constructiegrammatica. Het is in die zin dus alsof de taalkunde zich aanpast aan haar studieobject. (Grappig is overigens dat Van der Horst in zijn boek Analytische taalkunde in 1995 nog pleitte voor een soort terugkeer naar de woordsoortenleer.)

Het andere voorbeeld zijn de menselijke verhoudingen. In de middeleeuwen had ieder mens zijn eigen, vaste plaats in de samenleving: geboren als boer, was je je leven lang een boer. In de Renaissance (die bij Van der Horst tot in de negentiende eeuw duurde) kwam hier verandering in – de mensen werden niet meer gedefinieerd door hun inherente eigenschappen, maar konden op eigen kracht (idealiter) vooruit komen in de maatschappij. De laatste honderdvijftig jaar is volgens allerlei essayisten een nieuwe mens in opkomst: de massamens, die zijn individualiteit inwisselt tegen een grote flexibiliteit.

Op dezelfde manier was een woord in de dativus in de middeleeuwen altijd een meewerkend voorwerp – niets aan te doen. Met het verdwijnen van de naamvallen in de Renaissance kon ineens ieder woord en iedere woordvorm iedere rol in de zin vervullen; en in de huidige netwerksamenleving verbleken woorden tot betrekkelijk betekenisloze schakeltjes in zinnen.

Middelnederlands

Zoals het andere werk van Van der Horst, is Taal op drift, origineel en prikkelend. Er zit een enorme hoeveelheid kennis en eruditie in verwerkt. De stijl is essayistisch en helder. Je komt op allerlei ideeën terwijl je het leest, je verveelt je geen moment én je leert van alles en nog wat over een zeer breed scala aan onderwerpen.

Om een detail te noemen: op een verrassende manier laat Van der Horst zien hoe de barbaren uit het recente gelijknamige boek van Alessandro Baricco dezelfde zijn als de horden uit José Ortega y Gassets Opstand der Horden (1933), ook al lijkt Baricco dat zelf niet beseft te hebben: de auteurs gebruiken zelfs parallelle omschrijvingen en woorden om de massamens te beschrijven, al zijn Baricco’s barbaren inmiddels getemd en tegelijkertijd niet alleen temidden van ons, maar zelfs in ons aanwezig: barbaren schrijven geen dikke boeken, maar wel weblogs.