Door Suzanne Aalberse
In hun opiniestuk “Laten we het woordje ‘u’ in ere herstellen” van 21 januari betogen Lotte Schouten en Noortje Pelikaan dat het woord u teloor gaat en dat die teloorgang een symptoom is van een steeds verdergaande respectloze omgang in de samenleving.
De grote sympathie waarop het woordje u zich in hun bijdrage mag verheugen is een relatief nieuw verschijnsel. In zijn roman Klaasje Zevenster (1866) laat van Lennep zijn personage dominee Bol bij het horen van de aanspreekvorm u de retorische vraag stellen: Is dat nu gezond en gangbaar Hollandsch?”.Het impliciete antwoord is dat u als onderwerp (in bijvoorbeeld ‘Wilt u’) geen gezond en gangbaar Nederlands is.
Op de vraag van de dominee volgt een komische discussie over voor en nadelen van allerhande aanspreekvormen van uwee tot uwe edelheid en gij. De dominee wordt zelf het liefst aangesproken met je en heeft een grote afkeer van u. Het dienstmeisje dat zijn bezwaren aanhoort, worstelt met de juiste vorm. Worstelingen met aanspreekvormen zijn er al lang. In 1618 is bijvoorbeeld in het bijzijn van 37 afgezanten uit verschillende Europese landen wel drie dagen vergaderd over de juiste aanspreekvorm voor God. De stelling van Schouten en Pelikaan dat dat beleefdheidsvormen vroeger duidelijk en doeltreffend waren, lijkt daarom niet gegrond.
Ook de stelling dat u teloor gaat en minder gebruikt wordt, verdient nuancering. U wordt in sommige situaties minder gebruikt dan vroeger, maar in sommige situaties juist meer. Een beroemd voorbeeld is de aanspreekvorm tegen obers. Die was tot de jaren ’60 meestal jij. Nu is dat veel vaker u. In situaties waar volwassen elkaar niet kennen of in een zakelijke omgeving zitten wordt veel vaker dan vroeger u gebruikt. Lager geplaatsen kunnen nu met u aangesproken worden, hoewel die optie lang ongebruikelijk is geweest. “Kunt u hier onmiddellijk weggaan?” hoorde ik een mevrouw onlangs zeggen tegen een zwerver die in haar portiek zat. Haar gebruik van u zou met respect te maken kunnen hebben, maar veel waarschijnlijker is het dat de mevrouw met u vooral afstand uitdrukte.
Schouten en Pelikaan beschrijven een mevrouw van 99 die in het bejaardentehuis met jeaangesproken wordt. Vooral de kinderen van de 99-jarige mevrouw zijn geschokt. Respecteert het personeel hun moeder niet? Het is natuurlijk mogelijk dat het personeel lak heeft aan de gevoelens van de mevrouw of misschien gewoon nooit van u gehoord heeft, maar er is ook een derde mogelijkheid. Sommige mensen associëren u vooral met afstand en zakelijkheid. Het gebruikt van je zou als hartelijk en huiselijk bedoeld kunnen zijn.
Als een door hartelijkheid gemotiveerde aanspreekvorm als disrespectvol gevoeld wordt, is er een probleem. In het verzorgingstehuis lijkt het verstandig als de verzorgenden leren dat het voor sommige mensen prettig is aangesproken te worden met u. Die voorkeur voor u is echter niet algemeen. Sommige mensen zeggen: “u klinkt zo afstandelijk/ongezellig dan voel ik me zo oud” en anderen vinden de aanspreekvorm wel prettig. Omdat u twee kanten heeft, een beleefde kant en een afstandelijke kant, verdient het aanbeveling te vragen met welke vorm iemand aangesproken wil worden. Dan kan de gewenste vorm gebruikt worden.
Dat lijkt mij echte beleefdheid. Niet klakkeloos kiezen voor umaar iemand die vorm geven waar hij of zij zich prettig bij voelt. Beleefdheid was niet makkelijk en is dat nog steeds niet.
Even offtopic: staat 'disrespectvol' eigenlijk al in de Van Dale? (In de gratis elektronische in ieder geval niet.)
Oudste krantenvindplaats (Delpher/LexisNexis) De Telegraaf van 16 mei 2006: "Partijen als SGP en ChristenUnie in de Flakkeese gemeente zijn boos en verwijten de PvdA'er 'onbeschoft en disrespectvol' gedrag."
Antwoord aan Maarten van der Meer: Disrespect staat in de Van Dale 14 als apart lemma, maar zonder omschrijving en met verwijzing naar het voorvoegsel dis-. Mogelijk is het overgenomen uit het Engels. Iemand dissen, beledigen, komt in ieder geval van het Engelse disrespect, to diss, oorspronkelijk een slangwoord van rappers.
Wat is er mis met 'respectloos'? 'disrespectvol' is eigenlijk bijna een contradictio in terminis. Iets is 'vol respect', maar toch ook weer niet. Al zie ik uiteraard de parallel met woorden als 'onwaardig' e.d. (NEG_adjectief), maar het straffe is dat het adjectief een expliciet positieve betekenis heeft. We zeggen ook niet 'onwaardevol' of 'onblij'.