• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

Taal verandert in één klap

15 januari 2014 door Marc van Oostendorp 7 Reacties

Door Marc van Oostendorp


Hoewel de Amerikaanse taalkundige William Labov vorige maand 86 geworden is, blijft hij verbazen. Nu vond ik op zijn website weer een mooi nieuw artikel waarin hij een van de grote controverses van de taalwetenschap uit de afgelopen twee eeuwen aanpakt. We weten dat de uitspraak van talen voortdurend verandert, maar hoe gebeurt dat? Verandert eerst het ene woord een beetje, en dan het andere? Of veranderen woorden allemaal tegelijk?

De grote wetenschappelijke doorbraak van de taalkunde in de negentiende eeuw kwam toen taalkundigen dat laatste aannamen:
wanneer de ij verandert in [aj], dan gebeurt niet eerst in het woord tijd en pas een paar jaar later in kijk, terwijl het woord blij nog enkele decennia op de oude manier wordt uitgesproken: de ij’s passen zich allemaal aan.

Die aanname maakte de taalkundige methode wetenschappelijk: er waren niet alleen maar tendenties met allerlei uitzonderingen, maar taalveranderingen waren even keihard als natuurwetten.
Wanneer je zogenaamde uitzonderingen vond, moest daar altijd een onafhankelijke verklaring voor zijn.

Dit dwong onderzoekers heel precies na te denken; op die manier hebben ze dode talen heel nauwkeurig kunnen reconstrueren.

Een moes in het huus

Er is ook altijd kritiek geweest op die gedachte. Dialectologen beweerden bijvoorbeeld altijd al dat ‘ieder woord zijn eigen geschiedenis heeft’. Een bekend voorbeeld voor het Nederlands komt van G.G. Kloeke, die liet zien dat huis en muis een verschillende geschiedenis hadden gehad. Ze werden ooit in heel ons taalgebied uitgesproken met oes. 

Die uitgang veranderde ergens in Holland eerst in uu (huus, muus) en daarna in ui (huis, muis). Die veranderingen verspreidden zich vervolgens langzaam over het taalgebied, maar dat ging niet voor allebei de woorden even snel. In de bovenstaande kaart (gebaseerd op het werk van Kloeke) is een gebied, afgebakend met een gestreepte grens, wordt in de dialecten al wel huus gezegd, maar ook nog moes.

De laatste jaren wint de gedachte dat woorden een voor een veranderen aan populariteit, bijvoorbeeld omdat onderzoekers sceptisch staan bij de gedachte dat taal meer is dan een verzameling woorden en zinsconstructies, dat er ook een systeem achter zit.

Kaik of laik

Met een groot aantal onderzoeken die hij samen met zijn mensen de afgelopen jaren heeft uitgevoerd in Philadelphia laat Labov nu zien dat die oude negentiende-eeuwers er toch niet ver naast zaten.

In het dialect van Philadelphia is de uitspraak van de ey-klank langzaam maar zeker aan het veranderen. Hoe hij ook zoekt en telt en meet en statistiek bedrijft, er is geen enkele reden om te denken dat die klank in het ene woord sneller veranderd is dan in het andere. (Zoals er bij mijn weten ook geen aanwijzingen zijn om te denken dat de Poldernederlandse ai eerder is doorgedrongen in kaik dan in laik of andersom; maar hierover is nog niet genoeg gezocht, geteld, gemeten en statistiek bedreven.)

Contact

Hoe zit dat nu? Je kunt toch ook weer niet beweren dat Kloeke en de zijnen ongelijk hebben? Labov oppert aan het eind van zijn artikel, min of meer in lijn met wat hij eerder al heeft geschreven, dat er sprake is van twee soorten taalveranderingen. De ene werkt zoals de negentiende-eeuwers dachten: uitzonderingsloos wordt ieder woord dat het betreft tegelijkertijd een beetje veranderd. Een dergelijke verandering gebeurt binnen een taal, en taallerende kinderen spelen er een belangrijke rol in. De andere verandering, die van de dialectologen en de systeemsceptici, vindt typisch plaats in situaties waarin twee talen of dialecten in contact staan met elkaar.

Sprekers van de ene taal nemen een manier van spreken over van de sprekers van de andere taal; maar ze doen dit alleen voor individuele woorden.

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: dialecten, sociolinguïstiek, taalkunde, taalverandering

Lees Interacties

Reacties

  1. Anoniem zegt

    15 januari 2014 om 19:34

    In Groningen zeggen we "moes" en "hoes", in Twente, waar ik ook alweer lang woon, hoor ik wel eens "huus". Gek genoeg praten we in Enschede nóóit over muizen, dus met de beste wil van de wereld kan ik de klank "muus" nog niet koppelen aan zo'n klein grijs knaagdier. Als ik Twents zou willen spreken, zou ik geneigd zijn te zeggen: "d'r löpt ne moes in huus". Interessant artikel, overigens, uw boek "Tongval", daar heb ik ook van gesmuld.

    Beantwoorden
  2. Anoniem zegt

    15 januari 2014 om 19:37

    Getracht om niet-anoniem te reageren, maar dan krijg ik de melding dat mijn url ongeldige tekens bevat. Hartelijke groeten, M. Medendorp http://marcelmedendorp.wordpress.com/

    Beantwoorden
  3. Marc van Oostendorp zegt

    16 januari 2014 om 08:33

    Vreemd; we gaan proberen uit te zoeken hoe het zit. (Blogger geeft meer mensen problemen bij het reageren, maar deze kende ik nog niet.)

    Beantwoorden
  4. Jan Stroop zegt

    16 januari 2014 om 11:20

    In West-Brabant (Ndl) komen enkele woorden voor die de lange [i] behouden hebben: 'kwielen', 'spieker', terwijl in alle overige woorden de oorspronkelijke [i] gediftongeerd is tot [Ei].
    De diftongering is in Antwerpen begonnen, denk.ik, en door de gebieden er omheen woord voor woord overgenomen, te vergelijken met wat gebeurde bij 'huis' en 'muis' van Kloeke. Mijn argument: de woorden 'kwielen' en 'spieker' komen in Antwerpen niet voor. Men zegt daar 'zeveren' en 'nagel.
    Zouden de West-Brabantse dialecten de diftongering als klankverandering overgenomen hebben dan zou de [i] in '' kwielen' en 'spieker' ook meegedaan hebben.

    't Ontbreken van 'kwielen' en 'spieker' in Antwerpen noem ik een Lexicale Leemte. Ik heb daar over geschreven: ‘De lexikale leemte als verklaringsprincipe’, in Taal en Tongval 36 (1984) , blz. 1-24.

    Beantwoorden
  5. Peter-Arno Coppen zegt

    16 januari 2014 om 12:26

    Het meest waarschijnlijke is dat je in je URL per ongeluk een spatie hebt getikt (of puntkomma in plaats van dubbele punt). Dan krijg je die foutmelding.

    Beantwoorden
  6. marcelmedendorp zegt

    17 januari 2014 om 04:41

    Hartelijk dank Peter-Arno! Overigens vandaag verschillende Tukkers gevraagd wat een muis in het Twents is. Ik kreeg 2x "moes" en 2x "muus".

    Beantwoorden
  7. Jan Stroop zegt

    17 januari 2014 om 10:05

    Uit dezelfde plaats of streek? Op de Kloeke-kaart (1927) ligt de grens tussen 'muus' en 'moes' zo ongeveer bij de IJssel. Maar inmiddels kan die grens naar 't oosten opgeschoven zijn.

    Beantwoorden

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

J. Slauerhoff • Morgen rijd ik met bedwelmende bloemen naar je toe

Morgen rijd ik met bedwelmende bloemen naar je toe.
Ik wil niet langer wachten, eindelijk weten hoe
Je bent; de bloemen zullen je verraden.

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

ZOMER

Het water ligt ontdaan bijna
van water onder stof,
de bomen zien hun eigen ogen
en ik door groen hun groen niet meer,
ze zijn verborgen in de bomen.

De lucht betrekt over het vee –
wanneer het licht zo donker wordt
licht fel het wit van koeien op.

Bron: Enkele gedichten, 1973

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

26 september 2025: Afscheid Peter-Arno Coppen

26 september 2025: Afscheid Peter-Arno Coppen

10 juli 2025

➔ Lees meer
Augustus: Eetvoorstelling ‘Muzikaal Feestmaal’ op Slot Zuylen en Muiderslot

Augustus: Eetvoorstelling ‘Muzikaal Feestmaal’ op Slot Zuylen en Muiderslot

8 juli 2025

➔ Lees meer
12 september 2025: Dag van de Nederlandse partikels

12 september 2025: Dag van de Nederlandse partikels

7 juli 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

geboortedag
1914 Karel Meeuwesse
1936 Mieke Smits
1939 Seth Gaaikema
sterfdag
1978 Sonja Witstein
2021 Mark de Haan
➔ Neerlandicikalender

Media

De laatste keuze van Rogi Wieg

De laatste keuze van Rogi Wieg

9 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
Van Lacarise den katijf die enen pape sach bruden zijn wijf

Van Lacarise den katijf die enen pape sach bruden zijn wijf

8 juli 2025 Door Vianne Cré Reageer

➔ Lees meer
‘Pipi, paradoxen en leermomenten’

‘Pipi, paradoxen en leermomenten’

5 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
%d